ارمنی ها ازخانه خدا ،طویله می سازند.۸۴/۹/۱۲

864. ارمنی ها ازخانه خدا ،طویله می سازند.۸۴/۹/۱۲

مسجد مقدس ترین مکان مذهبی مسلمانان است ،در احادیث آنرا خانه  خدا خوانداند ،اما ارمنی های هم پیمان ایران اسلامی در آغدام اشغالی طبق اسناد معتبر آنرا خانه حیوانات کرده اند،این در حالی است که دولت اسلام گرای ایران چند ماه پیش 4میلیون دولار از بیت المال مسلیمین را برای باسازی کلیساهای ارمنی اختصاص داد، چرا ارمنی چنین گستاخانه مقدسات مسلمین را زیر پا می گذارد.اینها ادعا نیست سندهای زنده از وحشی گریهای ارمنی ها در آقدام ایشغالی است.عکسهای زیر توسط موسسه مئدیا فوروم در آگوست و اکتبر سال جاری گرفته و در روزنامه 525 به چاپ رسیده است.

آیشین قاراداغلی

آذربایجان ملی حکومتینین اعلامیه سی

	آذربایجان ملی حکومتینین اعلامیه سی   آذربایجان ملی مجلیسینین انتخاب ائتدییی آذربایجان ملی دولتی ایرانین استقلال و تمامیتینی حفظ ائتمکله برابر، ایشه باشلادیغینی بو واسطه ایله بوتون خالقا اعلام ائدیر؛ بو اعلامیه منتشر اولان گوندن (۲۱ آذر ۱۳۲٤) اعتباراً، مالکیت خصوصی محفوظ اولماق شرطی ایله بوتون آذربایجاندا اولان دولت اداره لری ته زه حاکمیتین تحت اختیارینا کئچدییندن، عموم دولت مامورلارینا اوز وظیفه لرینی دوزگونلوک و صداقتله انجام وئرمه لری تاپشیریلیر٠ ته زه دولتین امرلرینه اطاعت ائدیب، اونون دستوری ایله رفتار ائدن کارمندلر اوچون مناسب ایش شرایطی وجودا گه تیریله جک، ایشله مکدن امتناع ائده نلر ایسه کمال احترام ایله ایسته دیکلری یئره گوندریله جکلر٠ آذربایجان ملی حکومتی خالقین سعادت و خوشبخت لییندن اوتری قورولدوغو اوچون، عموم خالقی فعالیته، دوزلویه، آسایش و امنیتی حفظ ائتمه یه، بیر- بیری ایله قـارداشواری یاشـاماغا دعـوت ائدیر٠ امینتی اخلال ائدن و خالقین مال، جان، ناموس و حیثیتینه تجاوز ائله ینلر، همچنین دولت مالینا خیانت الی اوزادیب دولت اداره لریندن سوء استفاده ائدنلر و یا دولت اداره لرینده خرابکارلیق، مسامحه و اوز وظیفه سینده کوتاهلیق ائتمک کیمی خائنانه تشبثلر بروزه وئرنلر ایسه خالقین دشمنی حساب اولونوب، ملت و دولت یانیندا نفرت و انزجار قازانماقدان علاوه، قانونی محکمه واسطه سی ایله مجازات ائدیله جکلر٠ هامیدان خالقا و اولکه یه خدمت و آذربایجانین گه له جه یی یولوندا جدیت گوزله نیر. دولت ایسه اونون شرایطینی وجودا گتیرمه یه چالیشاجاقدیر٠ آذربایجان ملی وزیرلر هیأتی عین زاماندا آذربایجاندا ماموریتلری اولان خارجی دولتلرین دیپلوماسی نماینده لرینه اطلاع وئریر کی، کما فی السابق اونلارین بین الملل قانونلار شرایطینده اولان حق و اختیارلاری کمال دقت و احترام ایله مراعات اولوناجاقدیر. همچنین دموکراتیک دولتلرین اتباع اینین آسایش و امنیتینی حفظ ائتمک یولوندا ملی دولت هئچ بیر فداکارلیقدان خوددارلیق ائتمه یه جکدیر. بوگوندن اعتباراً دولته متعلق اولان منقول، غیر منقول اموال، همچنین نقد و جنس و اعتبار ملی، دولت اختیارینا کئچدییندن، اونلارین ساخلاماغینا موظف اولان دولت مامورلاری، کئچمیشده وئردیکلری تعهد و قبول ائتدیکلری مسئولیت اوزره، اونلاری حفظ و حراست ائتمه یه مجبوردورلار. بو اموالی حیف و میل ائدنلر آغیر جزالارلا مجازات گوره جکلر٠ آرتیق آذربایجان ملی حکومتی تحقق تاپمیش، خالقین اراده سی ایله داخلی ملی دولتیمیز وجودا گه لیب، رسمی صورتده خالقیمیزین آرزو و آمالینی اجرا ائتمه یه باشلامیشدیر. خالق ایسه اوز ملی حکومتینه، وار قوه سی ایله مساعدت گوستریب اونون فعالیتی اوچون مناسب شرایط وجودا گه تیرمه لیدیر٠ یوخاریدا قید ائدیلدییی کیمی دولت وار قوه سی ایله امنیتی حفظ ائتمه یه چالیشیر. اونا گوره خالق اوچون نگران اولماغا هئچ بیر دلیل یوخدور. هر کس اوز ایشینه مشغول اولمالی، اوز ایسته دییی کیمی یاشامالیدیر. بازار باغلاماق، مدرسه لری تعطیل ائدیب، وحشت و اضطراب یاراتماغین معناسی یوخدور. حکومت اوز برنامه سینی خالقین احتیاجاتی اوزه رینده قورموشدور. اونا گوره خالقی ناراحت ائدن حادثه لره یول وئرمییه جکدیر. تصادفی حادثه لره ایسه چوخ تئز بیر زاماندا خاتمه وئریله جک. ماجراجولار، آسایشی اخلال ائدنلر صالح محکمه طرفیندن محاکمه و شدید بیر صورتده مجازات اولوناجاقلار. هئچ بیر پیس اتفاق دوشمیه جکدیر. هئچ کسین حقوقونا تعرض اولمیاجاقدیر. ملی حکومت نظمییه اداره سینی ته زه قوه لر، وسیع اختیارات ایله گوجلندیرمیشدیر. هرج و مرج و ناامنلییه آرتیق میدان وئریلمییه جکدیر. مخصوصاً مدرسه لریمیز همان سابق پروگراملارینی تعقیب ائتمه لی محصللریمیز وار قوه لری ایله امتحانلارا حاضرلاشمالیدیرلار٠ کندلرده و شهرستانلاردا ایسه جدی صورتده ایشه باشلانیب عادی حال وجودا گه له جک و دولت مامورلاری، فدایی لرین و یا غیر مسئول اشخاصین دخالتی اولمادان اوز وظیفه لرینی انجام وئرمه یه قادر اولاجاقلار. فدایی دسته لری انتظام آلتینا آلینیب معین مرکزه تابع اولاجاق، بو واسطه ایله هر بیر سوء حادثه احتمالینین قاباغی آلیناجاقدیر٠ گئدین چالیشین، آسوده اولون ملتیمیزین گه له جه یی و سعادتینی تامین ائتمک اوچون قبول ائتدییمیز وظیفه نی صداقت و ایمانلا انجام وئرین. دولت عموم هموطنلردن بونو طلب ائدیر

Azerbaycan Milli Dövleti bir heqiqetdir "

 " Azerbaycan Milli Dövleti bir heqiqetdir "

Güneşli gündüzüm, sönmez hevesim, Düşmeni titreden odlu nefesim. Inqlab carçisi, alovlu sesim, Sen oldun, jenede sen olacaqsan. Buludu güneşden uzaqlaşdiran, Baqli qapilari üze aşdiran, Elleri ağ günle qucaqlaşdiran Sen oldun, jenede sen olacaqsan.

* * *

آذربایجان میللى حؤکومتى هیمنى-سرود حکومت ملى آذربایجان

آذربایجان میللى حؤکومتى هیمنى-سرود حکومت ملى آذربایجان
سؤزلر-شعر: میرمئهدى ائعتیماد-میرمهدى اعتماد
موسیقى: جهانگیر جهانگیروف

! ائى وطنیم آذربایجان
ابدى اودلاردان نیشان
آدلى سانلى(١) گئچمیشین وار
سن بؤیوتدون قهرمانلار
قوجا شرقین چیراغىسان
آزادلیغین بایراغىسان
تاریخ بویونجا یادیگار
ایفتیخارلى آثارین وار

سن سن بیزه آنا وطن
سن سن بیزه نئعمت وئره ن
سن سن بیزه روح و روان
! یاشا٫ یاشا آذربایجان

ال اوزاتدى یادلار سنه
پوزماق اوچون عیززتینى
قالخدى شرفلى فیرقه(٢) میز
حیفظ ائیله دى حؤرمتینى
(آزادلیغى برپا ائدیب(٣
.نیشان وئردى قودرتینى

سن سن بیزه آنا وطن
سن سن بیزه نئعمت وئره ن
سن سن بیزه روح و روان
!یاشا٫ یاشا آذربایجان

!آذربایجان٫ آذربایجان
آسلانلارین مکانىسان
سن قوردوغون یئنى حیات
خالقیمیزا وئردى نیجات
گؤزه ل گونلر گتیریب سن
ستتارخانلار یئتیریب سن
!قوى یوردوموز جننت اولسون
!دوشمن باغرى قانلا دولسون

سن سن بیزه آنا وطن
سن سن بیزه نئعمت وئره ن
سن سن بیزه روح و روان
(یاشا٫ یاشا آذربایجان!(٤

-----------------------
٤)- بوندان سونرا آذربایجان)
بیر رؤوضه-یى ریضوان اولار
گئرچکله نر تازا حیات
کؤهنه دونیا ویران اولار
داغلار گولر٫ باغلار گولر
چؤللر بویو گولزار اولار

سن سن بیزه آنا وطن
سن سن بیزه نئعمت وئره ن
سن سن بیزه روح و روان
!یاشا٫ یاشا آذربایجان

آذربایجان میللى حؤکومتىنین باشچیسى

٢٨ یانوار ١٩٤٦

آذربایجان میللى حؤکومتىنین باشچیسى
سئیید جعفر پیشه ورىنین
بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینا موراجیعتى

(خطابنامه صدر حکومت ملى آذربایجان٫ سید جعفر پیشه ورى به سازمان ملل متحد)

دونیانین ان قدیم خالقلاریندان اولان آذربایجان خالقى اؤزونون زنگین میللى تاریخینه مالیکدیر. عصرلرین کئشمکئش لرینده او٫ اؤز میللى دیلینى٫ عادت و عنعنه لرینى قورویوب ساخلایابیلمیشدیر. ایران ظولمکارلارى آذربایجانى اؤز حاکیمییتلرى آلتینا آلاراق٫ اونون ثروتینى آمانسیزجاسینا تالادیلار. نتیجه ده آذربایجانین چیچکله نن کند و شهرلرى داغیلماق حددینه گلیب چاتدى. شووئنیست بؤیوک دؤولتچىلیک سییاستى یورودن ایران حؤکمدارلارى آذربایجانلىلارین وارلیغینى تامامىیله اینکار ائتمه یه جهد گؤسته ریر٫ اونلارین دیلینى الیندن آلماقدان٫ هر جور تحقیر ائدیجى عمللردن چکینمیرلر.

بونا باخمایاراق آذربایجان خالقى بیر گون ده اولسون٫ اؤز آزادلیغى اوغروندا موباریزه سینى دایاندیرمادى. آذربایجانلىلارین اؤز میللى آزادلیقلارى اوغروندا موباریزه سینین ان پارلاق نومونه سى ستتارخان٫ باقیرخان٫ شئخ محممد خییابانى و باشقالارىنین حرکتلرىدیر. بو جسور اینسانلار موباریزه نین باشچىلارى٫ همده شهیدلرى ایدى. قانلى فاشیسم اوزه رینده دئموکراتیک دؤولتلرین غلبه سى آذربایجان خالقینین موباریزه سینه یئنى تکان وئردى٫ یئنى شراییط یاراتدى. تئهران حؤکومتینین موقاویمتینه باخمایاراق بو ایل ٢١ آذرینده (١٢ دئکابر) آذربایجان خالقینین عصرلردن برى آپاردیغى موباریزه سى غلبه ایله باشا چاتدى. آتلانتیک خارتییاسینا اویقون اولاراق میللى مجلیسین٫ آذربایجان میللى حؤکومتینین قورولماسى ایله نتیجه له ندى.

آذربایجاندا دئموکراتیک اساسلارا دایاناراق بیر میللى حؤکومت قورولوب و اؤز فعالییتى باره ده بوتون دونیایا معلومات یاییب. ٥ میلیونلوق آذربایجان خالقى میللى دیلینین٫ تاریخینین٫ مدنییتینین کؤمه یى ایله اؤزونون موعاصیر بیر خالق اولدوغونو درک ائتدى و بیر ده هئچ واخت فارس ظولمونون آلتیندا اینله مه یه٫ فارس دیلینین ایرانداکى باشقا خالقلارین دیللرى اوزه رینده آقالیغینا ایجازه وئرمه یه جکدیر. بو خالق بیر نفر کیمى اؤز حیاتینى میللى آزادلیغینا و دؤولتینه قوربان وئرمه یه حاضیردیر.

یئنى دئموکراتیک آذربایجان حؤکومتى قیسسا واخت عرضینده ایجتیماعى٫ ایقتیصادى٫ مدنى ساحه لرده جیددى ده ییشمه لر ائده بیلیب٫ داخیلى تهلوکه سیزلیک تام برقرار اولونوب. یئنى میللى حؤکومتین فعالییتى سایه سینده عصرلرله ایستیثمار اولونان خالق عادى اینسان شراییطینده یاشاماغا باشلاییب. بونونلا دا او٫ اؤز میللى دؤولتینى قوروماق٫ اونو ایداره ائتمه یه قادیر اولدوغونو گؤسته ریر.

آذربایجان خالقینین ایراده سى ایله آتلانتیک خارتیاسینا٫ یعنى بؤیوک دئموکراتیک دؤولتلرین وعدلرینه اویغون اولاراق قورولان آذربایجان میللى حؤکومتى آرتیق دانیلماز فاکتدیر. بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتى باش آسامبئلییاسینا موراجیعتى ایله آذربایجان خالقى خاهیش ائدیر کى٫ آذربایجان میللى حؤکومتىنین وارلیغى فاکتى تانینسین و کناردان موداخیله اولمادان٫ اونا اؤز طالئعىنین اؤزو طرفیندن موعیینله شدیریلمه سینه تامینات وئریلسین.

آذربایجان میللى حؤکومتینین باش وزیرى
سئیید جعفر پیشه ورى
٢٨ یانوار ١٩٤٦

28 Yanvar 1946.
Azerbaycan Milli Hökumetinin başçisi
S.C. Pişeverinin BMT Baş Assambleyasina
MURACIETI

Dunyanin en qedim xalqlarindan olan Azerbaycan xalqi özunun zengin milli tarixine malikdir. Esrlerin keşmekeşlerinde o, öz milli dilini, adet ve enenelerini qoruyub saxlayabilmişdir.
Iran zulmkarlari Azerbaycani öz hakimiyyetleri altina alaraq, onun servetini amansizcasina taladilar. Neticede Azerbaycanin çiçeklenen kend ve şeherleri daqilmaq heddine gelib çatdi.
Şovinist böyuk dövletçilik siyaseti yuruden Iran hökmdarlari azerbaycanlilarin varliqini tamamile inkar etmeye cehd gösterir, onlarin dilini elinden almaqdan, her cur tehqiredici emellerden çekinmirler.
Buna baxmayaraq Azerbaycan xalqi bir gun de olsun, öz azadliqi uqrunda mubarizesini dayandirmadi.Azerbaycanlilarin öz milli azadliqlari uqrunda mubarizesinin en parlaq numunesi Settarxan, Baqirxan, Şeyx Mehemmed Xiyabani ve başqalarinin hereketleridir. Bu cesur insanlar mubarizenin başçilari, hemde şehidleri idi.
Qanli faşizmin uzerinde demokratik dövletlerin qelebesi Azerbaycan xalqinin mubarizesine yeni tekan verdi, yeni şerait yaratdi.
Tehran hökumetinin muqavimetine baxmayaraq bu il 21 Azerinde (12 Dekabr) Azerbaycan xalqinin esrlerden beri apardiqi mubarizesi qelebe ile başa çatdi. Atlantik Xartiyasina uyqun olaraq Milli Meclisin, Azerbaycan Milli Hökumetinin qurulmasi ile neticelendi.
Azerbaycanda demokratik esaslara dayanaraq bir Milli Hökumet qurulub ve öz fealiyyeti barede butun dunyaya melumat yayib.
5 milyonluq Azerbaycan xalqi milli dilinin, tarixinin, medeniyyetinin kömeyi ile özunun muasir bir xalq olduqunu derk etdi ve bir de heç vaxt fars zulmunun altinda inlemeye, fars dilinin Irandaki başqa xalqlarin dilleri uzerinde aqaliqina icaze vermeyecekdir.
Bu xalq bir nefer kimi öz heyatini milli azadliqina ve dövletine qurban vermeye hazirdir.
Yeni, demokratik Azerbaycan hökumeti qisa vaxt erzinde ictimai, iqtisadi, medeni sahelerde ciddi deyişmeler ede bilib, daxili tehlukesizlik tam berqerar olunub.
Yeni Milli Hökumetin fealiyyeti sayesinde esrlerle istismar olunan xalq adi insan şeraitinde yaşamaqa başlayib. Bununlada o, öz milli dövletini qorumaqa, onu idare etmeye qadir olduqunu gösterir.
Azerbaycan xalqinin iradesi ile Atlantik Xartiyasina, yäni böyuk demokratik dövletlerin vedlerine uyqun olaraq qurulan Azerbaycan Milli Hökumeti artiq danilmaz faktdir.
BMT Baş Assambleyasina muracieti ile Azerbaycan xalqi xahiş edir ki, Azerbaycan Milli Hökumetinin varliqi fakti taninsin ve kenardan mudaxile olmadan, ona öz taleyinin özu terefinden mueyyenleşdirilmesine teminat verilsin.
Azerbaycan Milli hökumetinin baş veziri
Seyid Cefer Pişeveri.
28 Yanvar 1946.

:به آتش کشیدن کتابهاى ترکى

:به آتش کشیدن کتابهاى ترکى

(نقل به مضمون از کتاب "تاریخ زبان و لهجه هاى ترکى"٫ دکتر جواد هئیت)

سوزاندن کتابهاى ترکى بعد از سرکوب فرقه دمکرات آذربایجان در سال ١٩٤٦ توسط رژیم پهلوى صورت گرفت. این جنایت٫ سوزاندن تاریخ و هویت یک ملت از اعمال وحشیانه ساسانیان در آذربایجان هم بدتر بود. ...نمایدنگان دولت مرکزى به دستور تهران کتابهاى درسى مدارس را جمع کردند و آتش زدند. .....در آن زمان هیچ دولت و سازمانى به این کشتار و کتابسوزى اعتراضى نکرد حتى سازمانهاى فرهنگى جهان هم ساکت ماندند. مردم آذربایجان که از همه طرف (چپ و راست) ضربه خورده بودند مىسوختند و جز ساختن چاره اى نداشتند. صمد وورغون از شعراى شاعر مبارز آذربایجان شمالى در سال ١٣٢٦ در مقابل این جنایت ضدبشرى سکوت را شکسته و در باره کتابهاى سوزنده شده منظومه اى با عنوان "یاندیریلان کیتابلار" سرود و آن را در کنگره صلح جهانى پاریس – ١٩٥٢ ضمن نطقى به عنوان پروتست-اعتراضنامه خواند. وى در این شعر اعتراض خود را چنین بیان مىکند:

یاندیریلان کیتابلار- کتابهاى سوزانده شده

صمد وورغون

ایران ایرتیجاعچىلارى آذربایجان دیلینده اولان کیتابلارى وحشیجه سینه یاندیریرلار. (مرتجعین ایران٫ کتابهاى آذربایجانى را با وحشیت به آتش کشیدند.)

جللاد! سنین قالاق قالاق یاندیردیغین کیتابلار
مین کمالین شؤهرتىدیر٫ مین اوره یین آرزیسى....
بیز کؤچه ریک بو دونیادان٫ اونلار قالیر یادیگار.
هر ورقه نقش اولونموش نئچه اینسان دویغوسو
مین کمالین شؤهرتىدیر٫ مین اوره یین آرزیسى....

یاندیردیغین او کیتابلار آلوولانیر....یاخشى باخ!
او آلوولار شؤعله چکیب شفق سالیر ظولمته.....
شاعیرلرین نجیب روحو مزاریندان قالخاراق
آلقیش دئییر عئشقى بؤیوک٫ بیر قهرمان میللته.
او آلوولار شؤعله چکیب شفق سالیر ظولمته....

جللاد! منیم دیلیمده دیر بایاتیلار٫ قوشمالار
دئ٫ اونلارى هئچ دویدومو سنین او داش اوره یین؟
هر گرایلى پرده سینده مین آنانین قلبى وار....
هر شیکسته م اؤولادىدیر بیر موقددس دیله یین
دئ اونلارى هئچ دویدومو سنین او داش اوره یین؟

سؤیله سن مى خور باخیرسان منیم شئعیر دیلیمه؟
قوجا شرقین شؤهرتىدیر فوضولىنین غزلى!
سن مى "ترک خر" دئییرسن اولوسوما٫ ائلیمه؟
داهیلره سود وئرمیشدیر آذربایجان گؤزه لى....
قوجا شرقین شؤهرتىدیر فوضولىنین غزلى!

جللاد! یانیب اود اولسا دا٫ کوله دؤنمه ز آرزیلار٫
طبیعتین آنا قلبى قول دوغمامیش اینسانى!
هر اوره یین اؤز دونیاسى بیر سعادت آرزیلار
قانلار ایله یازیلمیشدیر هر آزادلیق دستانى....
طبیعتین آنا قلبى قول دوغمامیش اینسانى!

ازل باشدان دوشمنیمدیر اوزو موردار قارانلیق.....
هر تورپاغین اؤز عئشقى وار٫ هر میللتین اؤز آدى
کاییناتا ده ییشمه رم شؤهرتیمى بیر آنلیق
منم اودلار اؤلکه سینین گونش دونلو اؤولادى!
هر تورپاغین اؤز عئشقى وار٫ هر میللتین اؤز آدى!

نه دیر او دار آغاجلارى٫ دئ٫ کیملردیر آسیلان؟
اویونجاق مى گلیر سنه وطنیمین حاق سسى؟
دایان!....دایان!....اویاق گزیر هر اوره کده بیر آسلان
بوغازیندان یاپیشاجاق اونون قادیر پنجه سى
اویونجاق مى گلیر سنه وطنیمین حاق سسى؟

جللاد! سن مى٫ دئ٫ قیریرسان فداییلر نسلینى؟
میللتیمین صاف قانىدیر قورد کیمى ایچدییین قان!
زامان گلیر...من دویورام اونون آیاق سسینى
شهیدلرین قییام روحو یاپیشاجاق یاخاندان
میللتیمین صاف قانىدیر قورد کیمى ایچدییین قان!.....

بیر ورقله تاریخلرى٫ اوتان منیم قارشیمدا
آنام تومریس کسمه دى مى کئیخوسرووون باشینى؟
کوراوغلونون٫ ستتارخانین چلنگى وار باشیمدا
نسیللریم قویمایاجاق داش اوستونده داشینى
آنام تومریس کسمه دى مى کئیخوسرووون باشینى؟

سور آتینى٫ دؤرد نالا چاپ! مئیدان سنیندیر ....آنجاق
من گؤروره م آل گئیینیب گلن باهار فصلینى....
قوجا شرقین گونسشىدیر یاراندیغیم بو تورپاق
من یئتیردیم آل بایراقلى اینقیلابلار نسلینى
من گؤروره م آل گئیینیب گلن باهار فصلینى!

١٩٤٧

Qulam Yehya’nin "Xatire Kitabi"ndan

بو یازى طرفیمیزدن ائدیت ائدیلیبدیر. 21 آذر وئبلاگى

Açılmamış sehifeler silsilesinden. İlk defe çap olunur.

Qulam Yehya’nin "Xatire Kitabi"ndan
Dr. Semed Niknam

(1)- Pişeveri’nin Ölümü haqda

Muhaciret dövrünün başlanqıcında görülen mühüm işlerden biri de Fedailerle te’lim keçirilmesi işiydi. Bu işin teşkili ve ona rehberlik mene hevale edildi. Fedailer tedbiri çox heves ve ruh yüksekliyi ile qarşıladılar. Onlar verilen tapşırıqları can başla yerine yetirirdiler. Cesaretle demek olar ki Fedailer bu işe temiz vicdan ve pak qelble başladılar. Biz bu işi esasen iki yerde teşkil etmişdik. Bize verilmiş tapşırıq yerine yetirilenden sonra bir neçe gün gözlemeyi meslehet gördüler. Ve’d edilmiş vaxt başa çatdı. Men yene de muraciet etdim, yene de meslehet gördüler ki bir qeder de sebr edek. Bu haqda Pişeveri’ye me’lumat verdim. O da dedi ki bu defe menimle Kirovabad’a da (Gence) getmek fikrindedir. O da işin tezlikle başlanılmasına telesirdi.

Biz Kirovabad’a çatdıq. Men Fedailerin işiyle, onların iş, meişet ve başqa işleri ile meşqul oldum. Pişeveri de şeherle tanış oldu. Biz Kirovabad’dan (Gence’den) Şeki’ye getmeliydik. Pişeveri ne ise çox telesirdi. Axşam bele qerara alındı ki seher tezden Gence’den çıxıb Şeki’ye gedek. Men xahiş etdim ki men qalan işleri de gece görüb qurtarım ve seher ne vaxt deseler o zaman men de hazır olum. Pişeveri keçmişden bir yerde işledikleri Nezer Heyderov’un evinde qalırdı. Seher saat 5’de meni çağırdılar. Men mehmanxanadan çıxdım. Bizim bele tezden getmeyimize Nezer Heyderov berk e’tiraz etdi. Pişeveri cavabında dedi ki üreyim zeifdir, Yevlax’ın istisine düşmemek üçün isteyirem ki oranı tezden istiye düşmemiş keçek. Biz maşına oturarken dedim ki men gece yatmamışam ona göre de qabaqcadan üzr isteyirem. Menim maşının arxa terefinde oturmağımı meslehet gördüler. Mene ele gelir ki maşın hele şeherden çıxmamış yatmışam.
Sonrasından daha xeberim olmayıb, sonrakı hadiselerin gedişi bir daha gösterir ki menden sonra sürücü ile qabaqda eyleşmiş Pişeveri’ni ve arxada menimle yanaşı eyleşmiş Nuri Quliyev’i de yuxu tutur. Bu zaman yeqin ki sürücünü de seherin xoş ve serin havası xumarlandırıb. Bu zaman maşın yoldan çıxır, Pişeveri sürücüye qışqırır ki ne edirsen, sürücü yeqin ki tormuz evezine qazı basır. Maşını sağdan birden sola teref alır, maşın körpünün divarına deyir. Zerbden Pişeveri’nin bir neçe qabırqası sınır. Quliyev’in ayağı lüleden sınır ve hetta bud lülesi eti deşib üze çıxır. Menim de başım berk deyir ve özümden gedib huşumu itirirem, bizi oradan Yevlax xestexanasına aparırlar. Yeddi saat huşsuz özümü hiss etmeden qalıram.

Bu hadise haqqında fovri (te’cili. S N.) Bakı’ya xeber verilir ve rayonda da ses yayılır ki bele bir bedbext hadise baş vermişdir. Menim uzun müddet huşsuz qaldığımı görüb menim ölümüm barede xeber yaylır. Men özüme gelerken ağlamaq sesi eşitdim, lakin gözlerimi aça bilmedim, başımdan axan qan gözlerimi yummuşdu . Men ancaq onu soruşdum ki ne üçün yoldaşlar ağlayır, meyer ne olubdur? Yoldaşlar menim sualımdan fovqilade sevinib cavabında dediler ki heç ne olmayıb ve onlar da ağlamırlar, eksine gülürler. Yoldaşların dediyine göre evvelce Pişeveri’nin halı yaxşıymış, mene baxıb demişdi ki "heyf olsun Qevam us-Seltene’den intiqam almadan Qulam’i elden verdik". Bizi Yevlax’dan teyyare ile Bakı’ya getiriller ve men üç aydan sonra bildim ki Pişeveri vefat etmişdir. Pişeveri’nin ölümü meni berk sarsıtdı, bir neçe gün özüme gele bilmedim. Bağda qalmayıb şehere köçdük. Ona göre ki, onun defn olunduğu yerden keçerken mene çox pis te’sir edir ve uzun müddet özümü ele ala bilmirdim. Mehz ona göre de bağda qala bilmedim.

Men Pişeveri’nin şexsiyyeti, iş bacarığı, me’lumatı, adamları tanıması, işe elaqesi ve sair bu kimi keyfiyyetleri haqqında danışmaq fikrinde deyilem, onun ne qeder böyük adam olmasını onu tanıyanlar, onunla işleyenler, menden qat-qat yaxşı bilirler. Xususile onun sağlığında ve ölümünden sonra baş veren hadiseler onun ne qeder hazırlıqlı adam olmasını, rehbere xass olan çoxlu keyfiyyetlere malik olmasını hadiseler bir daha tesdiq etdi. Men onun haqqında daha doğrusu onun insani, rehberlik, inqilabçılıq, eqidesine vurqunluq ve başqa bu kimi ancaq ve ancaq müsbet keyfiyyetleri haqqında fikir söylemek qudretine malik olmadığım üçün bu haqda nese demeye özümde cesaret hiss etmirem. Ancaq Engels özünün heyat ve eqide dostu Marks’ın qebri üste dediyi bir sözü burada bir de yada salmaq isteyirem ... "onun çox eleyhidarları ola bilerdi, lakin çetin ki onun birce nefer de şexsi düşmeni olsun".

Heqiqeten Pişeveri ancaq azadlıq uğrunda mubarize üçün yaranmış bir şexsiyyetiydi. Men deye bilerem ki heyatımda şexsen tanıdığım adamlar içerisinde heç kes mende Pişeveri qeder xoş teessürat bağışlamamışdı.

(2)- Qulam Yehya ittiham olunur.

Qulam ADF’nin merkezi komitesine seçildikden sonra ona qarşı ittihamlar ireli sürülür ve ona qarşı erizeler yazılır. Qulam Yehya’nın isteyi ile erizelere şikayetçilerin iştirakı ile baxılır. Qulam Yehya bu haqda yazır:

ADF MK’nin plenum üzvleri ile birlikde erize verenler de Azerb. SSR Ali Soveti’nin binasına de’vet olundular. Mustafayev’den başqa Rehimov ve H. Sultanov da iştirak edirdiler. Mustafayev qısaca girişle bize muraciet ederek, bizim qarşımızda duran vezifelerden ve işimizde ciddi olmağın ehemiyyetinden danışdı. Sonra dedi ki bize bir neçe erize verilibdir, isteyirik ki plenum üzvleri ile birlikde erizelere baxaq.

....Sonra Mirağa Azeri’nin erizesini oxudular. O da erizesinde yazırdı ki guya Pişeveri’ni men öldürmüşem ki onun yerine keçem. Men ondan soruşdum ki maşın avariya ederken (qezaya uğrayarken. S.N) men de maşındaydım ya yox? O cavabında dedi ki beli siz de maşındayıdız . Men dedim ki maşın qezaya uğrayarken me’lumuydu kim ölecek ve kim diri qalacaq? Onda gel senin barmağıvın birini balaca kesek görek sen onun tabın getire bilirsen. Eyer bele bir işe razı olsan onda onu men öldürmüşem. Sonra Mustafayev dedi ki sen Qulam Yahya’nı yox bizi tehqir edirsen. Sen bir qeder düşün gör ne danışırsan. Plenum üzvleri .....ve Mirağa’ya nifret etdiler. Bu hadiseden sonra bohtançıların bohtan dolu erizelerinin sayı azaldı.

(3)- Hizb-i Tude’nin iclaslarında ADF, Qulam Yehya ve Pişeveri ittiham olunur. (İxtisarla)

"Xatire kitabı"nda Pişeveri’nin ölümü haqda bir de Tudeyilerle mubahisede be’zi meqamlar var. Bu meselenin orada neden meydana geldiyine aydınlıq getirmek üçün Qulam Yehya’nın Hizb-i Tude ile ADF’nin "Birleşdirici Konfransı"ndan Vahid Hizb’in İcraiyye Heyeti’nin iclasından, Moskva ve universitet hovzesindeki iclaslardan getirdiyi faktlara nezer salmaq lazımdır. Qulam Yehya yazır:

Be’zileri vehdeti ADF’den el çekmek, onun keçmiş fealiyyetini dayandırmaq ve sair bu kimi "tedbirlerden" de dem vurmağa başladılar. Biz bu haqda yeri geldikce behs edeceyik. Lakin tekce siravi üzvler deyil, hetta mes’ul ve be’zen sabiqeli yoldaşlar ne ise çox yalnış movqe tuturdular. Misal kimi tekce bir faktı göstermek isterdim.

Vahid Hizb’in İcraiyye Heyeti’nin üzvü Kiyanuri İcraiyye Heyeti’nin bir iclasında teklif edirdi ki bir hizbde iki elmi nezeri mecelle ola bilmez ve buna ehtiyac da yoxdur. Ona göre de "Azerbaycan" mecellesi leğv edilsin. "Dünya" mecellesinin be’zi meqaleleri tercüme edilib "Azerbaycan" ruznamesinde derc edilsin. O sözüne davam ederk deyirdi ki "Mesail-i Hizbi" "Dünya" mecellesi ve "Merdom" ruznamesinden be’zi meqaleleri Azerbaycan diline tercüme ve neşr edilse daha yaxşı olar. Onun teklifi İskenderi, Teberi ve Qasımi terefinden beyenildi ve ona terefdar olmalarını bildirdiler. Menim "Azerbaycan" mecellesinin neşrinin vacib olması haqqındakı teklifimi onlar federativ tedbir adlandırdılar.

Mubahiseni yekunlaşdırmaq isteyen Radmeneş onların bütün tekliflerine terefdar olmasını bildirmekle yanaşı dedi ki yoldaş Danişyan vehdete fedrativ bir cereyan kimi baxır. Vehdetle e’tilafi qarışdırır. İndi ayrı bir mecelleni neşr etmeye ehtiyac yoxdur............

Qulam Yahya davam ederek yazır: Men iclasdakı çıxışlardan numuneler desem de bu haqda bir qeder etrafli qeyd etmek isteyirem.

Meselen Resedi çıxışında dedi ki Partiya mektebinde partiya hovzesi yaratmaq qelet iydi. Bu teşkilatı (ADF’ni .S.N) Baqirov yaratdı. Firqe’nin meqsedi Azerbaycan’ı İran’dan ayırmaq iydi. Firqe’de şexsiyyete perestiş olmuş ve indi de davam edir. Firqe’nin rehberliyi Azerbaycan xalqını aldadıb. Pişeveri deyirdi: Ölmek var dönmek yoxdur!

Orada çıxış edenlerden Rustemi dedi ki Azerbaycan nehzeti suduridir. Ele ona göre de ADF’nin teşkili şexsiyyete perstişin neticesinde vucuda gelmişdir. İndi Firqe’nin rehberleri Firqe’nin adının saxlanılmasında yene de israr edirler ki vaxtı gelende yeniden ayrıla bilsinler. Rustemi çıxışında aşağıdakı teklifleri etdi:
1. Vahid Hizb’in bir orqanı olsun, onu da Azerbaycan diline tercüme etsinler.
2. Firqe’nin adı tezlikle götürülsün.
3. Milli Meseleye geldikde İran’da bu mesele Sovetler İttifaqı’ndakından daha yaxşıdır. Ona göre ki İran’da milli zülm ve milli ziddiyetler nezere çarpmır. Sonra o dedi: Azerbaycan’da Azerbaycan’ı birleşdirmek cereyanı indi de davam edir. Buna misal olaraq Azeroğlu’nun meqalesini göstermek olar. O sözünün lap sonunda dedi ki Azerbaycan’da hazırlanan kadr milletçi kadr kimi hazırlanır. Azerbaycan Kominist Partiyası indi de Azerbaycan’ı İran’dan ayırmaq siyaseti yeridir. Ele ona göre de ADF’nin adının saxlamaqa her cüre şerait yaradırlar.

Babek çıxış ederk dedi: Firqe’nin yaradılması evvelden düzgün olmamışdı. Mehz ona göre de Hizb-i Tude lap birinci günden e’tirazını bildirdi. Yalnız Firqe teşkil tapandan sonra Hizb-i Tude’nin MK’si ondan terefdarlıq etmeye başladı. O sözüne davam ederek dedi ki burada deyirler ki ADF’nin Azerbaycan’da kökü yoxdur. Bu düz deyildir. Firqe geri oturandan bir az sonra meni Azerbaycan’a işlemeye gönderdiler. Azerbaycan’da az bir müddet içerisinde ADF’nin adı altında üç min neferden çox adam toplaşdı. Bu onu gösterir ki Azerbaycan’da xalq içerisinde Firqe’nin kökü ve hörmeti vardır. Firqe’nin heyata keçirdiyi tedbirler xalqın gözü qarşısındadır. İndi bütün bunlara baxmayaraq Firqe’nin adının qalması düzgün deyildir.

Universitet hovzesindeki çıxışlardan.

Riza İnayet: ... ADF’nin yaranmasına geldikde ise İran inqilabına zerer vurmaqdan başqa bir şey deyildir. Odur ki Firqe’nin teşkili kökünden qeletiydi. Onun yaranması şexsiyyete perestişin bilavasite neticesiydi. Azerbaycan Milli Hökümeti’nin apardığı islahatlara geldikde onlar İran üçün zererli hereketiydi. Bu tedbirlerin meqsedi Azerbaycan’ı İran’dan ayırmaq meqsedi güdürdü. Encümen-i Eyaleti, Meclis-i Milli teşkil olundu. Başvezir müeyyen edildi. Hetta vezir-e ceng te’yin edildi. Firqe geri oturandan sonra Sovet İttifaqı’nda Baqırov’a Vahid Azerbaycan’ın atası kimi muraciet edilirdi. Bu haqda Azerbaycan ruznamesinde olan tebriki oxudu. O sonra sözüne idame vererek dedi: Azerbaycan ruznamesinde Fars işqalçı ve şovinistleri eleyhine meqalelerle yanaşı be’zen de "yaşasın İran zehmetkeşleri!" yazırdılar ki bunlar da birbiri ile düz gelmir. Görürsünüz Azerbaycan’da Farslar eleyhine nece mubarize aparırlar ?

Men Riza İnayet’in danışığını kesib soruşdum: Siz Fars şovinisti ve işqalçıları ile Fars zehmetkeşlerini bir sıraya qoyursunuz ve ya onları bir birinden ayırırsınız? O menim sualıma cavab vere bilmedi ve çıxışının tonunu bir qeder zeifletdi.Yoxsa çox alovlu danışırdı. Riza İnayet sözüne davam ederk dedi: Qulam Yehya’ya geldikde İran’da milli burjuaziya onun adından qorxur ve Hizb-i Tude’nin rehberliyinde onun adı olduğu üçün Hizb-i Tude’ye yaxınlaşmırlar. Eyer heqiqeten Hizb-i Tude milli burjuaziya ile yaxınlaşmaq isteyirse Qulam Yehya’ya demek lazımdır ki özü iste’fa verib Hizb’den uzaqlaşsın ve eyer özü uzaqlaşmaq istemese biz teklif edirik ki onun işden uzaqlaşdırılması üçün Hizb tedbir görsün.

Sonra Exger söz alıb dedi ki men yoldaş Danişiyan’dan bir neçe sual etmek isteyirem. O üzünü mene teref çevirib aşağıdakı sualları verdi:
1. Bele danışıq gedir ki İcraiyye Hey’eti mueyyen işe göndermek üçün bir neçe nefer adam isteyib siz vermemisiniz? bu düzdürmü?
2. Deyirler Firqe bir qaladır, siz de onun qapısında "eli tüfengli" durub, oraya heç kesi buraxmırsınız. Bunun da heqiqeti var ya yox?

Cavad Mizani çıxışında dedi ki ...ADF’ye geldikde o karger (fehle, S.N ) tebeqesinin Hizbi deyildir. Ona göre de onunla vahid hizb teşkil vermek karger tebeqesi Hizbinin ziyanınadır.

Furuqiyan çıxışında dedi: ADF’nin yaranmasını xalq yaxşı qarşıladı ve sonra başa düşdüler ki ADF’nin meqsedi Azerbaycan’i İran’dan ayırmaqdır. Hizb’in rehberliyinin esas sehvi burasındadır ki onlar Firqe’nin yaranmasının zererli olması haqda heç bir şey yazmamışlar. Gerek indiye qeder bu barede yazaydılar. Yazmamaları sehvdir.

Beyat çıxışında dedi: Rüstemi deyir ki milli mesele İran’da SSRİ’den yaxşı hell edilmişdir. Efserler Teşkilatı’na geldikde ise onlar ADF eleyhine vucuda getirilmiş bir teşkilatdır. Onlar özlerini nece bir Paniranist kimi aparır.

Cudi çıxışını Firqe’nin teşkilinin düzgün olmaması ile başlayıb dedi ki indi de onun adının qalması qeletdir. Bizim mubarizemiz bununla bitmeycekdir ve biz mubarizemizi davam etdirib Hizb’in rehberliyini mecbur edeceyik ki bizim dediklerimizi qebul edib, heyata keçirsin. Firqe’de şexsiyyete perstişlik vardır. SOV. İKP. 22 ci qurultayı bizim dilimizi açmışdı. İndi biz demeliyik ki 1954 cu ilde anti partiya cereyanında 108 neferi Qulam Yehya’nın imzası esasında hebs etdiler ve çoxlu adam öldürdüler. Bunların haqqında lazimi ölçü götürülmesini teleb etmeliyik. Bunu da açıq deyirem ki onların öldürülmesinde Qulam Yehya’nın şexsen eli vardır. Odur ki o indi tutulmalıdır. Men onun "alovlu" çıxışının ortasında soruşdum ki dediyiniz tutulan ve öldürülen adamların heç olmasa ikisinin adını deyin, görek onlar kimlerdir? Cudi bir anlıqa dayandı, sanki gözlenilmez sual onun evvelden axıra qeder bohtan demesinin bir anda üstünü açdı .O özünü itirmiş halda cavab verdi ki onların adları yadımda deyildir.

Pur Hormuzgan çıxış ederek dedi: Beyat’ın dediyinden bele çıxır ki Efserler Teşkilatı ADF elyhine yaradılmış bir teşkilatdır. Men deyirem ki bu teşkilatın kim terefinden yaradılmasına baxmayarq, o çox düzgün ve qanuni teşkilatdır. Vahid Hizb’in yaradılması teşebbüsü Firqe terefinden deyil, Hizb’in terefinden ireli sürülmüşdür. İndi de vehdeti Azerbaycan milletçileri xetere salırlar. Firqe üzvleri milli meseleni ireli sürüller. Halbuki bir ölkede olan muxtelif milletler özleri üçün ayrı firqe teşkil etmirler. Ona göre de Firqe’nin teşkili evvelinden fehle tebeqesinin ziyanına olmuşdur. Buna baxmayaraq hele Firqe isteyir ki Azerbaycan’ın tarixi yazılsın. Bu da Azerbaycan’ı İran’dan ayırmaq demekdir.

Hemzelu çıxış ederk teklif edir ki Firqe’nin adı ve özü leğv edilsin.

Hizb’in MK’nin üzvü Nuşin çıxışında dedi: Hizb’in İcraiyye Heyeti’nin teqsirlerinden biri hovzelerin teklifine laqeyd yanaşmasıdır. Hovzeler teklif edirler ki Firqe’nin adı saxlanılmasın ve Merkezi Komite’nin adı qalmasın. Mence hovzelerin teklifi düzdür, Firqe’nin adının ve Merkezi Komitesi’nin saxlanılması lazım deyildir. Lakin İcraiyye Heyeti bele tekliflere qulaq asmır. Firqe ile vehdet başa çatıb tamam olmayıb. Buna misal Azeroğlu’nun yazdığı meqaleni göstermek olar. Eyer vehdet möhkem olsaydı, bele nadürüst meqaleler yazılmazdı. Firqe yene de Azerbaycan’ı ayırmaq siyaseti yeridir. Hetta eşitdiyime göre Danişyan deyibdir ki biz 100 neferi tebid etmişik, eyer yene de lazım olsa 100 neferi de tebid ederik.

Sonra Qaim Penah çıxış ederek dedi ki ... Firqe ile Hizb’in arasında ne teşkilati ne de ideolojik vehdet yoxdur. O teklif etdi ki Firqe’nin iştirakı olmadan Hizb’in konferansı çağırılsın.

Azeri çıxışında dedi: Firqe meselesine geldikde men onun teşkilinin yanlışlığı haqda danışmayacayam, çünki menden evvel çıxış edenler kifayet qeder danışdılar. Men feqet Azerbaycan haqqında bir neçe kelme demek isteyirem. Azerbaycanlılar özlerini millet adlandırırlar amma onlar hele millet deyiller. Ona göre de Hizb’in sehvi burasındadır ki onların bu yalnış iddialarının qarşısını almaq evezine metbuatda onlardan terfdarlıq edir.

Qulam Yehya bu ittihamlar haqda deyir: Her halda onların esas istiqametleri hucum hedefleri ADF, Azerbaycan Xalqı ve şexsen mene qarşı olmalarına baxmayaraq menim onlara bir nov yazığım geldi. Çünki tekce onlar deyil, umumiyetle yalan danışanlar, xususile bohtan atanlar hemişe qorxaq olurlar.

Qulam Yehya bu ve bu kimi ittihamları cavablandırmaq üçün geniş ve çox deyerli çıxış etmişdir. Qulam Yahya’nın çıxışında o sıradan demişdir:
..... İndi de bir neçe söz Sovet siyasetine toxunan çıxışlar haqqında demek isteyirem. Burada be’zileri dedi ki guya ADF’ni Baqirov bu meqsedle yaradıb ki Azerbaycan’ı İran’dan ayırsın. Sözünüze idame verib onu da elave edirsiniz ki indi de hemen siyaseti Azerbaycan Komunist Partiyası davam etdirir. Be’zileriniz deyirsiniz ki Azerbaycan inqilaba hazır deyildi, guya Azerbaycan’a inqilab sudur edildi. Dediklerinizi esaslandırmağa çalışarken onu da misal getirib deyirsiniz ki Pişeveri’ni Ruslar ona göre öldürdüler ki o, Azerbaycan’ın İran’dan ayrılıb Sovet Azerbaycanı ile birleşdirilmesinin elehineydi. İndi dediklerinizi nezerden keçirek. Eyer ADF’ni Baqirov yaratmışdırsa bes ne üçün o işden getdikden sonra da qalır ve fealiyet edir?

Deyirsiniz ki indi de Azer. KP MK hemin siyaseti davam etdirir. İndi sizin hamınıza bele bir sualla muraciet etmek isteyirem. Deyin görek Azer. KP Sov. İKP dan ayrı siyaset yeridir? Elbette hamınız xorla deyeceksiniz yox! Bes onda ne üçün bele kobud ve mes’uliyyetsiz bohtana mürtekib olub, bu teşkilatları biri birine qarşı qoyursunuz? Burada dediklerinize özünüz inanırsınızmı? Elbette, yox! Bes özünüzün inanmadığınız ve heç bir esası hetta heç bir oxşarlığı bele olmayan ciliz bohtan ve yalanı ne üçün deyirsiniz, Azerbaycan xalqı kimi bir xalqı temsil eden bir teşkilata ne üçün leke vurmaq isteyirsiniz? Sonra deyirsiniz ki Pişeveri’ni ona göre öldürübler ki o Azerbaycan’ın İran’dan ayrılmasına razılıq vermedi. Eyer siz öz dediklerinize "inanırsınızsa" onda bilirsiniz ki ilk defe yaranan ADF başçısı Pişeveri’ydi ve ölende de Firqe’nin sedriydi.

سیّد جعفر پیشه­وری

سیّد جعفر پیشه­وری

دکتر مهدی مجتهدی

سیّد جعفر پیشه­وری در زاویه (از قراءِ خلخال) متولد شد. در جوانی به روسیه رفت و به بلشویک­ها پیوست و به همراهی آنان به رشت و گیلان حمله کرد. پس از آنکه کومونیستها در گیلان شکست خوردند, به باکو مراجعت نمود. مدّتی در مدرسهً ایرانیان معلم شرعیات شد. بعداٌّ به ایران مراجعت نمود و بلافاصله گرفتار گردید. گویا مدّت یازده سال در زندان قصر قاجار محبوس بوده است. پس از سوّم شهریور ۱۳۲۰ در تهران روزنامه­ای به نام «آژیر» تأسیس کرد. در آن از روسیّه طرفداری و به حکومت­های وقت و سیاست انگلیس و امریکا حمله نمود و عضو جبههً آزادی که طرفدار پیشرفت سیاست روسیّه در ایران بود, گردید.

در انتخابات دورهً چهاردهم از طرف جبههً آزادی و حزب توده کاندید وکالت شد. در اثر تقویت قونسولخانه و ائتلافهائی که کرد وکیل اوّل تبریز گردید. اما پارلمان ایران اعتبار نامهً او را رد کرد. این امر اسباب شکست او نشد؛ چه, بلافاصله به ریاست جبههً آزادی رسید و از متنفذین دست چیی­ها گردید.

پس از آنکه وجههً حزب توده در تبریز در اثر فاجعهً لیقوان و قتل حاج احتشام پیرمرد نود ساله در مرداد ۱۳۲۴ از بین رفت وی در تبریز حزب دمکرات آذربایجان را تأسیس کرد. مرام این حزب و قسمتهای اجتماعی معتدل­تر از حزب توده بود, آمّا در قسمتهای سیاسی طالب استقلال داخلی و خودمختاری و رواج زبان ترکی در آذربایجان بود.

فردای تشکیل حزب جدید در شهریور ۱۳۲۴, حزب تودهً آذربایجان با تمام شعباب و تشکیلاتش به آن ملحق گردید و پسشه­وری اوّل شخصِ مقتدِر آذربایجان شد. دست به تشکیل کنگرهً ایالتی زد و از دولت مرکزی در خواست تشکیل انجمن ایالتی نمود. چون حکومت مرکزی به تقاضاهای او ترتیب اثر نداد, حزب دمکرات آذربایجان دست به اسلحه برد و به ساخلوهای آذربایجان فشار وارد آورد. دولت ایران خواست قشون به آذربایجان فرستد, روس­ها مانع شدند و قشون امدادی را در شریف­آباد قزوین متوقف ساختند

پیشه­وری خودمختاری آذربایجان را اعلام و با مساعدت مأمورین شوروی ساخلوهای تبریز[1] اردبیل و اورمیه را خلع سلاح نمود. و این امر مورد توجه دنیای متمدن واقع شد. آقای حکیمی رئیس­الوزرای آذربایجانی نهضت دمکراتها را غیر قانونی و قیام کنندگان را ماجراجو و متجاسر خواند و بر اثر توصیهً آقای تقی­زاده دوست آذربایجانیش با وصف فشار حزب توده و اقلّیّت مجلس که همه در تحت ریاست دکتر محمّد مصدق مخالف این امر بودند, به شورای امنیّت و سازمان ملل متّفق شکایت کرد و بالافاصله استعفا داد. طرفداران پیشرفت سیاست روسیّه در ایران قوام­السّلطنه را به ریاست وزرائی انتخاب کردند. وی برای حل مسالمت­آمیز قضیه به مسکو رفت و با رهبران کرملین مذاکراتی کرد و بدون اینکه مذاکرات به جائی منتهی شود, به ایران مراجعت نمود. مجلس چهاردهم نیز بدون اینکه بتواند سیاست قوام­السّلطنه را مطالعه کرده به دولت او رأی اعتماد دهد, در بین غوغای حزب توده و دست چیی­ها که باطناٌّ از طرف معاون رئیس­الوزرا تقویت می­شدند, در بحرانی­ترین ساعات با تأسف­انگیزترین وضع خاتمه یافت؛ به عبارت دیگر تقریباٌّ منفصل شد[2].

قوام­السّلطنه که پس از دورهً چهاردهم فرمانفرمای بلا منازع ایران شده بود, بالاخره طبق قراردادی که با پیشه­وری بست, استقلال داخلی آذربایجان را به رسمیّت شناخت و در اثر آن مجلس ملّی آذربایجان به انجمن ایالتی تبدیل شد و خود پیشه­وری از نخست­وزیری به ریاست فرقه قناعت کرد و دکتر سلام­الله جاوید وزیر داخلهً حکومت خودمختار, از طرف دولت مرکزی به استانداری منصوب گردید.

امّا دمکرات­ها با وصف این قرارداد, از روش سابق دست نکشیدند, زنجان را تخلیه نکردند, املاک مصادره شده را به صاحبان اصلی تحویل ندادند, به صاحب­منصبان قشون مرکزی در امور قشون و امنیه مداخله ندادند, از دولت مرکزی اجرای مواد قرارداد را که به نفعشان بود جداٌّ خواستار شدند, امّا برای اجرای موّادی که به ضررشان بود و اقتدارشان را محدود می­ساخت, قدمی برنداشتند و بدون توّجه به خارج ایران, رویهً سابقشان را ادامه دادند.

امّا قوام­السّلطنه پس از انعقاد قرارداد از پشتیبانی شورای امنیّت و دول انگلوساکسون مخصوصاٌّ آمریکا استفاده کرده وزرای توده را از کابینهً خود اخراج نمود و در اثر فشار محمدرضاشاه پهلوی به قشون ایران دستور داد که زنجان را علی­رغم وجود دمکراتها اشغال نماید. دمکراتها عوض اینکه در مقابل این امر که طبق معاهده صورت گرفته بود تسلیم شوند متینگها دادند و خود را برای مقابله و مقاتله حاضر ساختند. بر ضد حکومت مرکزی به فحش و ناسزا متوسل شدند تا قوام­السّلطنه برای اجرای انتخابات آزاد در صدد فرستادن نیرو به آذربایجان برآمد. دمکراتها به این عنوان که این امر مخالف عهدنامه است مقاومت کردند. دست به بسیج عمومی آذربایجان زدند. امّا در اثر سیاستهائی که هنوز روشن نشده تقریباٌّ جنگ نکرده تسلیم شدند و از آذربایجان فرار کردند. آنها که ماندند و نتوانستند خود را به آن طرف رود ارس برسانند, در شهرهای آذربایجان قبل از اینکه قشون دولتی برسد قتل عام شدند و عدهّ­ای از آنان تحویل دادگاه­های نظامی گشتند و به حبس یا اعدام محکوم گردیدند.

به این طریق دورهً حکومت یک سالهً آنان که درست از ۲۱ آذر ۱۳۲۴ تا ۲۱ آذر ۱۳۲۵ طول کشید پایان یافت. و خود پیشه­وری در عصر ۲۰ آذر ۱۳۲۵ به قفقاز رفت. آنجا بود تا در ۱۳۲۶ در اثر یک حادثهً اتومبیل گویا درگذشت.

نهضت دمکراتها و حکومت یک سالهً آنان در آذربایجان از حوادث بسیار مهمّ تاریخ ایران و مخصوصاٌّ آذربایجان است. شک نیست که این نهضت منشاٌّ بسیاری از آثار از بد و نیک شده و خواهد شد.

هنوز از روی این نهضت آن قدر زمان نگذشته است که بشود در بارهً آن قضاوت کرد. این نهضت از یک لحاظ دنبالهً نهضت مشروطیّت و قیام شیخ محمّد خیابانی بود و از یک لحاظ دنبالهً قیام قزلباش­ها و دنابله و غیره محسوب است. برای درک آن لازم است که تاریخ آذربایجان را از چهارصد سال به این طرف ورق زد. از طرف دیگر این نهضت از منبع خارجی آب می­خورد, به همین جهت مورد احترام طبقات روشنفکر آذربایجان نبود.

یکی از بزرگترین علل شکست نهضت پیشه­وری این بود که او دو دعوی بزرگ: نزاع ملّی (آذربایجانی و غیر آذربایجانی) و نزاع طبقاتی (کارگر و کارفرما) را پیش کشیده بود و می­خواست هر دو را از پیش ببرد و چون فرمانبردار سیاست خارجی بود به آمال و آرزوهای حقیقی آذربایجانیان و احتیاجات حقیقی آن توجه نداشت. با اینکه صدی هفتاد تا هشتاد مستدعیات او صحیح و حق بود, به علّت همین عدم توجه به آمال آذربایجانیها حکومت او منفور طبقات روشنفکر آذربایجان بود. جز عدهّ­ای مهاجر در شهرها و طبقات رعایای خوش­نشین در دهات, هوادار صمیمی نداشت. این بود تا گیر و دار حادثه پیش آمد کار او پریشان شد. اگر وی در تبریز می­ماند و مانند شیخ محمّد خیابانی مقتول می­شد, اثر نهضت او عمیق­تر می­شد.

اطرافیان او اشخاص غیر متجانس بودند. مهاجرین که تکیه­گاه او بودند بعضی کومونیست صرف, بعضی آرزومندِ الحاق آذربایجان ایران به آذربایجانِ قفقاز و تشکیل یک حکومت مستقل, و شمار اعظم­شان بی­سواد و بی معلومات و بی­­ایده­آل بودند و نهضت را عبارت از تصاحب خانه­های مردم و به دست آوردنِ پول می­دانستند. غیر مهاجرین که عده­شان قلیل بود, بعضی مانند نورالله یکانی و رفقایش نهضت را دنباله و متّهم نهضت مشروطیّت می­دانستند و بعضی فقط از راه تنفر از حکومت مرکزی به دمکراتها پیوسته بودند و بعضی مانند قیامی و عظیما و رفیعی آرزومند بودند که از طرف فرقه به وکالت مجلس انتخاب شوند و در دستگاه حکومت مرکزی به مقامی شامخ برسند. عده­ای دیگر هم چون حکومت به دست دمکراتها افتاده بود با آنان همکاری می­کردند.

همهً دمکراتها, دولت روسیه را چند برابر قوی­تر از آنچه بود و آمریکا و انگلیس را چند برابر ضعیف­تر از آنچه بودند تصور می­کردند و به عالم خارج و سیاست بین­الملل و سایر معانی توجهی نداشتند. مثلاٌّ عوض اینکه قضایای مهمّ اجتماعی از قبیل روابط مالک و رعیّت را که مشکل­ترین مسئلهً روز و در درجهً اوّل اهمیّت بود حل کنند و یا مالکیت را الغا یا تثبیت و با تعدیل کنند[3], به چیزهای درجهً دوّم از قبیل تشکیل تئاتر دولتی و نظیر آن می­پرداختند و تصوّر می­نمودند با تشکیل ارکستر دولتی و تبلیغات نسبت به آن, می­توانند دوام پیدا کنند.

باری شخص پیشه­وری مردی متوسّط بود. با اینکه مدّت­ها در سیاست وارد بود, در این قسمت اطلاعات عمیق نداشت. در اثر یازده سال زندان نسبت به جامعه بد بین بود. آنچه نگارنده فهمیده است آرزوی او این بود که در آذربایجان حکومتی دمکراتیک (متمایل به کومونیسم) بر اصول یوگوسلاوی و آلبانی در تحت حمایت روسیه تشکیل دهد بدون اینکه به روسیه ملحق شود و خود مثل مارشال تیتو و انورخوجا مورد توجه آزادیخواهان(!) دنیا واقع گردد. وی به چیز­های جزئی اهمیّت می­داد و از چیز­های بزرگ غافل بود. همواره دم از آزادی می­زد, ولی آزادی را نه تنها از آذربایجانی­ها, بلکه از رفقای خود نیز [آزادی را] دریغ می­داشت.

اگر برای نهضت پیشه­وری حساب دایِن و مدیون ترتیب دهیم, کارهائی را که او انجام داد از قبیل دانشگاه که بالاخره دولت مرکزی آنرا ابقا و اصلاح و تکمیل نمود و ایستگاه رادیو و ساختمان­ها و اسفالت خیابانها در شهرهای آذربایجان و بعضی چیزهای دیگر را در ستون دایِن قرار دهیم و خونهائی را که بر اثر روی کار آمدن و سقوط دولت دمکرات ریخته شد و فجایع و مصائب و خرابیها را در ستون مدیون بنویسیم, باید بگوئیم که این نهضت به ضرر آذربایجان تمام شد, مگر اینکه بعدها حوادثی پیش آید و نتایجی نیکو از این نهضت که تا این تاریخ بیشتر به ضرر آذربایجان تمام شده است, حاصل گردد.

بزرگترین ضرر این نهضت این بود که تا چندین سال کسی جرئت نخواهد کرد دم از احتیاجات حقیقی آذربایجان بزند و از آزادی و معانی نظیر آن دفاع نماید. در اثر این نهضت, آزادیخواهی و علاقه­مندی به آذربایجان در خود آذربایجان موهون شد. امّا این را نمی­توانیم انکار کنیم که در اثر آن نهضت آذربایجانیها به آذربایجانیت خود تا اندازه­ای شعور یافتند. از اینکه آذربایجان از لحاظ سیاست و سوق­الجیشی چنان مهمّ است که نه تنها روسیّه بلکه انگلیس و بالاتر از آن آمریکا نیز به آن توّجه دارد خوشوقت شدند.

اینجا از موقع استفاده کرده عقیدهً خود را دربارهً آتیهً آذربایجان همچنانکه در کتاب «ایران و انگلیس» بیان کرده­ایم تکرار می­کنیم. آن اینکه آذربایجان از چندین لحاظ لازم است مورد توجّه دولت مرکزی قرار گیرد[4] و در آنجا انجمن­های ایالتی و ولایتی تشکیل شود. مردم آذربایجان خود در مقدّرات خود ذی­مدخل باشند والاّ هر آن ممکن است پیشه­وریِ دیگری ظهور کند و اسباب مشکلات جدید گردد.

[تکمله]

پیشه­وری وقتی که در قفقاز اقامت داشت مشهور به جوادزاده بود. عدّه­ای معتقدند که وی آذربایجانی نبوده. خود او می­گفت که من از سادات خلخال و نسبم به شیخ صفیّ­الدّین اردبیلی می­رسد.

[1] - حملهً افراد دموکرات به پادگان تبریز چهارم آبان ماه ۱۳۲۴ بود.
[2] - مجلس دورهً چهاردهم روز ۲۱ اسفند ماه ۱۳۲۴ (۱۲مارس ۱۹۴۶) پایان پذیرفت و دورهً فترت قوّه مقنّنه آغاز شد و تا روز ۲۵ تیر ۱۳۲۶ (۱۶ژانویه ۱۹۴۷) ادامه یافت.
[3] - در مجلس دموکرات­ها, عدّه­ای از ملاکین حضور داشتند. در این مورد به کتاب «مرگ بود بازگشت هم بود» تألیف نجفقلی پسیان رجوع شود.
[4] - ای کاش مرحوم مؤلّف در ۲۹ بهمن ۵۷ زنده بود و نتیجهً عدم توجّه دولت شاهنشاهی به خواسته­های مردم ایران, به ویژه مردم آذربایجان را, در خشم و انزجار امّت مسلمان می­دید.

M.C. PİŞEVERİ VE AZERBAYCAN DEMOKRATİK FİRQESİ'NİN YARANMASI

M.C. PİŞEVERİ VE AZERBAYCAN DEMOKRATİK FİRQESİ'NİN YARANMASI

VÜQAR EHMED

Azerbaycan Demokrat Firqesi'nin yaranması mühüm, mütereqqi ve inqilabi hadise idi. M. C. Pişeveri yazırdı ki, “bu partiyanın şüarları çox aydın, konkret ve başa düşülecek idi. Xalq milli muxtariyyet, dil azadlığı, kendli-mülkedar ve fehle-sahibkar münasibetinin düzgün yola qoyulmasını, xalq hakimiyyetini te'min etmek şüarını çox yaxşı başa düşürdü. Ona göre de ADF-nin yaranması xalq terefinden böyük reğbet ve ümidle qarşılandı” .

ADF-nin ilk beyannamesi neşr olunduğu günden (3.IX.1945) xalq kütleleri Tebriz'e Firqe'nin ve “Azerbaycan” qezetinin ünvanına gönderdikleri teleqram ve mektublar vasitesile Demokrat Partiyası'na qoşulduqlarını bildirir ve bu partiyaya qebul olunmalarını xahiş edirdiler. Tebriz'den partiyanın merkezinden gösteriş gözlemeden müessisler terefinden Erdebil, Maku, Marağa, Merend, Urmu ve Xoy vilayetlerinde, Ecebşir'de, Şişevan'da, Neqedey'de, Culfa, Sarab ve diger şeherlerde partiyanın teşkilatlarını onun proqramının ve nizamnamesinin teleblerine üyğun olaraq qurmağa başladılar, ilk partiya teşkilatları yaradıldı. 1945-ci il noyabrın evvellerine qeder ADP-nin bütün vilayet ve şeher teşkilatlarında partiya konfransları keçirildi.

Milli-azadlıq ve demokratik herekatın baş xettinin qorunması eleyhine çıxan İran hökumeti ADP-nin yaranmasını düşmençilikle qarşıladı, xalqın Azerbaycan'a muxtariyyet verilmesi, iqtisadi ve medeni inkişaf kimi qanuni teleblerinin heç birini qebul etmedi. Azerbaycan milli-azadlıq herekatını silah gücüne yatırmaq xettine keçdi.

Bele bir şeraitde, ADP yaranandan az sonra, onun qarşısında Azerbaycan'da milli-azdlıq herekatına emeli suretde rehberlik etmek kimi mühüm vezife durmuşdu. Bu vezifenin heyata keçirilmesinde partiyanın, herekatın baş xettinin qorunmasının çox böyük ehemiyyeti olmuşdur.

ADP-nin beyannamesinde, proqramında ve Azerbaycan Xalq Konqresi'nin qerarlarında İran daxilinde Azerbaycan'a muxtariyyet verilmesi, Azerbaycan dilinin resmi dil e'lan edilmesi ve İran'ın siyasi qurluşunun demokratikleşdirilmesi uğrunda mübarize partiyanın ve herekatın baş xetti kimi müeyyenleşdirilmişdi.

Azerbaycan Demokrat Partiyası yarandığı günden baş xettin qorunması uğrunda mübarize aparmışdır. ADP-nin ilk beyannamesi yazılarken yaradıcıların bir qurupu medeni muxtariyyet şüarı ireli sürmüşdüler ve bu, birinci maddede bele de eks olunmuşdu. M.C. Pişeveri bu faktı bele aydınlaşdırırdı: “Biz bilirdik ki, elimizde dövlet teşkilatı, siyasi qüdret ve ixtiyar olmazsa, Fars müteessibleri bize medeni muxtariyyet vermeyecekler. Medeni muxtariyyet ibaresi mehdud olduğu … üçün daxili azadlıq ve öz müqeddaratını özü te'yin etsin sözü ile muxtariyyet sözünü evez etdik”2.

ADP-nin fealiyyetinin başlıca ideyasını gözel başa düşen şovinist ve şahperest İran Hökumeti bütün vasitelelre ADP-nin ve milli-azadlıq herekatının baş xettinde eyintiler yaratmağa çalışırdı. Urmu vilayetinde Tebriz'e- Azerbaycanın merkezine tabe' olmayaraq Tehranla elaqe saxlayan, muxtariyyet, milli-medeni tereqqi, Azerbaycan dilinde maarif ve idare kimi xalq üçün heyati ehemiyyeti olan meselelerden imtina eden Demokrat Partiyası yaratmağa cehd olundu. Be'zileri ADP-ye daxil olmaq üçün qeyd ve şert qoyur, Azerbaycan'ın İrandan ayrıldığı ve ilhaq meselesi kimi yalan xeberler yayır, prezident seçgisi keçirildiyini uydurur, bütün torpaqların bölünmesini ve sermayedarların mehv edilmesini ve i.a. ireli sürürdüler. Diger terefden ise mülkedarlardan be'zisi jandarm qüvveleri vasitesile kendliler üzerinde zülmü son hedde çatdırır, be'zi fabrik-zavod sahibleri fehle-sahibkar münasibetini son derece gerginleşdirirdi. Bütün bunlar ADP-nin baş xettinin eleyhine idi, milli-azadlıq herekatını zeifledirdi. Ona göre de partiya qet'i suretde onların eleyhine çıxdı. ADP-nin orqanı olan “Azerbaycan” qezeti partiya yaranandan 15 gün sonra yazırdı: “Şüarımızın eleyhine sol şüarlar ile özlerini pehlivan göstermek isteyen lovğalara Demokrat Partiyası'nda meydan verilmeyecekdir”3.

Meselelere pirinsipial mövqe'den yanaşıb, ciddi telebler ireli süren M. C. Pişeveri partiyanın metbu orqanında qetiyyetle bildirirdi: “Beyannamede gösterilen şüarları islah etmek mümkündür. Lakin onların esas pirinsipini deyişmek olmaz”4.
Partiyanın baş xettini inqilabi mövqeden ve ardıcıl müdafie eden Cavadzade partiya qurultayındakı çıxışında demişdi: “Biz İran'ın istiqlaliyyetini ve Azerbaycan'ın daxili muxtariyyetini isteyirik. Kimin bu meramlara elaqesi var, qalsın. Kim bu şüarlar ile müxalifdir, indiden getsin”.5 Pişeveri'nin seyi neticesinde qurultayın, partiyanın baş xetti qetiyyetle müdafie olundu. Qurultayın müzakiresine verilen partiya proqramı layihesinin birinci maddesinde (ümumi siyasi meseleler bölmesinde) Azerbaycan'a ixtiyarat elde etmek esas vezifelerden hesab olunurdu. Bu, partiyanın ilk beyannamesinde e'lan olunmuş baş xettden geri çekilmek demek idi. “İxtiyarat” sözü hakimiyyet uğrunda mübarizeni ve öz müqeddaratını te'yin etmek hüququnu özünde eks etdirmirdi. Milli-azadlıq herekatı qüvveleri onun etrafında birleşmezdiler. Buna göre de qurultay nümayendeleri ilk çıxışlarından Azerbaycan'ın daxili muxtariyyeti telebini ireli sürdüler. Pişeveri de öz çıxışında gösterirdi: “Hökumet xalqın elinde olmalıdır. Bu da mehelli ve milli muxtariyyet vasitesile ola biler”6 . Müzakireler neticesinde qurultay yekdillikle partiyanın proqramında “ixtiyarat” sözünün “muxtariyyat”ile evez edilmesini qerara aldı7.

Azerbaycan'dan gedib ve Azerbaycan'ın azadlığı eleyhine mübarize aparan mülkedarların torpaqlarının kendliler arasında bölünmesi meselesi qurultayda müzakire edildiyi zaman iki-üç neferin çıxışında partiyanın baş xettini eymek meyli özünü gösterdi. Nümayendelerden biri bütün torpaqların bölünmesini teklif edirdi. M. C. Pişeveri müzakire olunan bu mesele baredeki çıxışında demişdir: “İndiki veziyyetde torpaq bölgüsü meselesini meydana atmaq sehih deyildir. Bu fikir çox mentiqi ve adilanedir, amma bugünkü şerait ona icaze vermir”8 .

Nümayendelerden bir neçesi Azerbaycan'dan gedib azadlıq eleyhine mübarize aparan mülkedarların torpaqlarının kendliler arasında bölünmesi eleyhine çıxaraq, bu torpaqlardan gelen gelirin partiyanın ehtiyaclarına serf olunmasını ve ya bu gelir ile kend teserrüfatı bankı yaradılmasını teklif etdiler9. Qurultay bu teklifleri de redd etdi ve o dövr üçün daha düzgün olan yol seçdi: azadlıq düşmeni olan mülkedarların torpaqlarının müsadire olunub kendlilerin ixtiyaına verilmesi ve qalan mülkedarlarla kendliler arasında münasibetin xüsusi qanunla müeyyen edilmesi qerara alındı ve partiyanın proqramına daxil edildi. Bir müddet sonra, 1947-ci ilin iyun ayında M. C. Pişeveri torpaq bölgüsü barede ADP-nin tutduğu mövqe haqqında izahat vererken bele yazmışdı: “Azerbaycan'da torpağın en mühüm hissesi iri mülkedarların ixtiyarındadır. Yüz minlere qeder xırda mülkedar ve aztorpaqlı kendlini kenar etmek olmaz. Biz Azerbaycan'da olan şerayit daxilinde xüsusi mülkiyyeti leğv ede bilmezdik. Biz eleye bilmezdik milli bir partiya olduğumuz halda, birinci qedemde sinfi mübarizeni alovlandıraq”10.

Partiyanın teşkilat işlerinde de baş xettden eyinti özünü göstermişdi. ADP-nin Erdebil, Merend ve Urmu vilayet komitelerinde iri mülkedar ve tacirler rehberliyi öz menafelerine uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Partiyanın Tebriz teşkilatlarının da şeher komitesinin nezaretinden çıxmaq tehlükesi yaranmışdı. M. C. Pişeveri'nin bilavaiste teşebbüsü ile ADP-nin Merkezi Komitesi ve 1945-ci ilin noyabrında keçirlen vilayet konfransları bu veziyyetin qarşısını aldı. Tebirz komitesine ve gösterilen vilayet partiya komitelerine partiyanın proqramın ve milli-azadlıq herekatının inqılabı pirinsiplerini ardıcıl olaraq gözleyen ve heyata keçiren şexsler seçildiler. ADP-ni yaradanların ilk konfransında (13.IX.1945) partiyanın müessisler Komitesi yarandığı ve ondan sonra ADP-nin qurultayı terefinden partiyanın Merkezi Komitesi ve Merkezi Teftiş Komissiyası seçildiyi (4.X.1945) tarixden Azerbaycan'da milli-azadlıq herekatına partiya terefinden kollektiv rehberlik edilmişdir. Partiya'nın Merkezi Komitesi'nin geniş pilenumlarında vaxtaşırı olaraq günün mühüm problemleri müzakire olunmuş, müvafiq qerarlar çıxarılmış ve heyata keçirilmeye başlanmışdır. Bu kollektiv rehberlikde M. C. Pişeveri inqilabi tecrübesine, nezeri hazırlığına, teşkilatçılıq bacarığına ve ölkenin siyasi, iqtisadi ve milli heyatına çox derinden beled olduğuna göre xüsusi yer tuturdu. Xalxali (M. C. Pişverinin leqebidir) partiyanın Merkezi Komitesi'nin gösterişlerini heyata keçirerek Azerbaycan'da inqilabi herekatın, milli-azadlıq mübarizesinin ayrı-ayrı merhelelerine çox vaxtında ve düzgün istiqamet vermişdir.

ADP-nin Merkezi Komitesi'nin birinci geniş pilenumu 1945-ci il oktyabrın 4-de Tebriz'de teşkil olunmuşdur. Pilenumda partiya'nın rehber ve mesul işçilerinden 80 nefere yaxın iştirak etmişdir. Pilenum cari işleri idare etmek üçün 9 neferden ibaret heyet seçdi. Pilenumun bu seçgisi haqqında hemin gün öz işini qurtarmaqda olan partiya qurultayına me'lumat verildi. Qurultay terefinden M. C. Pişeveri ADP MK-nın sedri, M. C. Şebüsteri ve S. Padeqan sedr müavinleri seçildiler11 .

posted by <21 Azer> | 3:25 AM

1 آذر، روز فجر و شکست، م. سببی

21 آذر، روز فجر و شکست، م. سببی

بر خلاف تبلیغات مغرضانه، حکومت خودمختار فرقه آذربایجان و حرکت مشروع مردمی آن آفریده مسکو و خواستار تجزیه ایران نبود.

روز چهارشنبه 21 آذرماه سال 1324 شمسی مجلس ملی آذربایجان آقای سید جعفر پیشه وری، رهبر فرقه دموکرات آذربایجان، را مسئول تشکیل دولت محلی تعیین کرد و درست یکسال بعد سحرگاه روز سه شنبه 19 آذر ماه 1325 سه ستون ارتش شاهنشاهی از تهران عازم غرب شد و در 21 آذر ماه با داخل شدن ارتش به شهر تبریز دولت محلی آقای پیشه وری انحلال یافت.

در باره حکومت محلی فرقه دموکرات آذربایجان کتاب و مقاله های بسیاری نوشته شده است و طبیعتا ما در این مقاله امکان بررسی و نقد تمام آنها را نداریم لذا برای روشن شدن روند حوادث به بازگوئی از برداشت و تحلیل خود از چند منبع متفاوت، بخصوص کتاب ٌایران بین دو انقلابٌ نوشته پروفسورآبراهامیان استاد ایرانی در دانشگاه نیویورک خواهیم پرداخت.

پس از سال 1320 بموازات جنگ جهانی دوم و ورود ارتش سرخ به مناطق شمالی ایران شرایط سیاسی کشور بکل تغییر یافت. تعدادی از مارکسیست و کمونیستهای ایرانی معروف به دسته 53 نفره و 9 نفره که چند سال قبل دستگیر شده بودند در سوم شهریور 1320 آزاد شدند. چندی بعد 27 نفر از آن گروه 53 نفره در منزل آقای ایرج اسکندری گرد آمده حزب توده به رهبری اسکندری را بنیان میگذارند. بنابه مجله جوان (تهران 26ـ8ـ1357 ص 19) آقای پیشه وری که یکی از دستگیر شدگان گروه 9 نفره بود یکی از اعضای اولین هیئت رهبری 18 نفری حزب توده بود در حالی که آبراهامیان در کتاب خود اعضای نخستین گروه کادر رهبری توده را 15 نفر ذکر میکند و از پیشه وری جزو آن عده یاد نمیبرد و همچنین سایر منابع نیز فعالیت سیاسی پیشه وری را د ر خارج از حزب تائید میکند.

در هر حال آقای سید جعفر پیشه وری با افکار پان فارسیستی رهبران حزب توده و بخصوص آقای ارانی، بنیانگذار اصلی حزب و رهبر گروه 53 نفره، که خود آذربایجانی بزرگ شده پایتخت بود آشنائی قبلی داشت. پیشه وری بشدت استدلال فکری رهبران حزب را در روزنامه آژیر که پس از خلاصی از حبس به نشر آن در تهران مشغول بود انتقاد میکرد. ایشان بر این باور بود که نه دولت و نه احزاب سیاسی بخصوص حزب توده علاقه چندانی به مشکلات اقلیتهای زبانی و منطقه ای ندارند. لذا به مشورت چند آشنا از تهران به تبریز میرود و در سال 1323 بنمایندگی برای دوره 14 مجلس شورای ملی کاندید میشود. ایشان با اینکه با بیشترین آرا انتخاب شدند سایر نمایندگان مجلس با رد اعتبارنامه اش وی را از نمایندگی مجلس محروم ساختند. البته در بعضی از منابع تاریخی به اشتباه ویا مغرضانه گفته میشود که حزب توده نمایندگی پیشه وری از تبریز را پیشنهاد داده بود در حالی که اکثر اسناد تاریخی نشانگر این است که ایشان با اعتقاد عمیق به افکار مارکسیستی و چپی، پی در پی حزب توده را انتفاد میکرد. بهر حال با وجود 8 نماینده حزب توده در مجلس شورای ملی آقای پیشه وری موفق به نمایندگی منتخبین خود در مجلس نشد.

پیشه وری با این باورکه جنبش کمونیستی ایران، بخصوص حزب توده نمیتواند سخنگوی راستین منافع ملت آذربایجان (منظور خلق ترک است. 21 آذر) باشند همواره در پی همفکران جدید در تلاش بود. روز دوشنبه دوازدهم 1324 با دو تن از اعضای سابق حزب کمونیست دکتر جاوید و آقای کاویان اعلام تشکیل سازمان جدیدی بنام فرقه دموکرات آذربایجان در تبریز میکند و در نخستین بیانیه خود اعلام میکنند که فرقه طرفدار باقی ماندن آذربایجان تحت حاکمیت ایران هست، اما خواستار:

ـ استفاده زبان آذربایجانی (زبان ترکى-21 آذر) در کنار زبان فارسی در مدارس و ادارات دولتی در آذربایجان
ـ صرف درآمدهای مالیاتی محلی برای رشد و توسعه خود منطقه
ـ تشکیل انجمنهای ایالتی مقرر در قانون اساسی ایران

در 14 شهریور با پیوستن شبستری به فرقه دموکرات نشریه ٌانجمن آذربایجانٌ ارگان رسمی فرقه میشود و در 16 شهریور تعداد کثیری از اعضای کمیته مرکزی محلی حزب توده و شورای متحده به فرقه دموکرات میپیوند. چند روز بعد در اواسط مهر ماه نخستین کنگره فرقه در تبریز برگزار میشود و شرکت کنندگان خواهان حق تعیین سرنوشت آذزبایجان بوسیله مجالس ایالتی و ولایتی و همینطور ایجاد سازمان نظامی از داوطلبان مسلح جهت حفظ حقوق آذربایجانیها در صورت عدم پاسخ مطلوب از طرف دولت مرکزی به مطالباتشان میشوند. بدنبال آن فدائیان آذربایجان با دستیابی به سلاحهای سبک از ارتش سرخ، بدون خونریزی به تصرف شهرهای آذربایجان یکی پس از دیگری آغاز میکنند. در مورد این حوادث کنسول انگلیس گزارش میدهد ٌ گرچه غیر قابل تصور است که این جنبش بدون حمایت روسها به نتیجه برسد.... نمیتوانم باور کنم که این نهضت کاملا کار روسها باشدٌ (British Consul in Tabriz ”Report of visit to Mianeh” india office/L/P&S/12-3417)

کنگره ملی آذربایجان 26 آبان افتتاح گردید و پس از آن بیانیه خود مختاری (حکومت محلی) اعلام شد. بار دیگر مجلس ملی آذربایجان در 21 آذر تشکیل شد و با اصرار در جدا نشدن آذربایجان از ایران یک دولت محلی به رهبری آقای پیشه وری و بدون وزارت خارجه انتخاب شد. قابل توجه این بود که هیچکدام از وزرا (به غیر از بی ریا، عضو سابق حزب توده) رابطه ای با حزب توده که مستقیم از طرف استالین حمایت میشد نداشتند. همانطوری که کنسول انگلیس نیز بیان میکنند بر خلاف افکار رایج در میان اشخاص ضد فرقه بنظر میرسد که مسکو چاره ای جز حمایت محدود از نهضت فرقه نداشت وبرای کنترل کردن آن حتی تعداد زیادی از توده ایها را به پیوستن به فرقه تشویق میکند. در عرض حکومت یکساله، فرقه موفق به اصلاحات گسترده ای در آذربایجان شد.

ـ نخستین بار در تاریخ ایران زنان از حق رای برخوردار شدند
ـ نخستین اصلاحات ارضی توسط فرقه اجرا شد
ـ تنبیه بدنی ممنوع شد
ـ قانون جامع کار به تصویب رسید
ـ شوراهای نظارت بر کار نهادهای دولتی تاسیس شد
ـ با گشودن فروشگاههای دولتی قیمتهای مواد غذایی ثابت ماند
ـ کلاسهای سوادآموزی، مدارس و دانشگاه بزبان آذربایجانی (زبان ترکى- 21 آذر) تاسیس شد
ـ درمانگاههای رایگان در اختیار مردم قرار گرفت
ـ خیابانها آسفالت کشی شد و همچنین یک ایستگاه رادیویی تاسیس شد

اصلاحات فرقه چنان گسترده بود که حتی مخالفانشان قبول کردند که خدمات یک ساله فرقه بیش از کارهای دوران بیست ساله رضاشاه بود. R.Cottam, Nationalism in Iran (Pittsburgh, 1964, p.126) با آن همه اصلاحات، همچنان فرقه در صحنه سیاست ضعیف باقی ماند و با حکومت مرکزی، چپ گرایان تهران و دولت شوروی همواره در بحث و جدال بسرمیبرد. استالین حکومت خودمختار فرقه آذربایجان را بعنوان مهره ای در سیاست جهانی مینگریست و پی در پی نگران رشد خارج از کنترل نهضت ناسیونالیستی و تمایل آنها به همکاری با ترکیه بودند لذا ارتش سرخ با تامین تجهیزات نظامی سبک برای فدائیان آذربایجانی شدیدا مواظب بود که فرقه به سلاح سنگین دسترسی پیدا نکند. از طرف دیگر مسکو از طریق باقروف قول حمایت ارتش سرخ از فرقه در صورت حمله ارتش حکومت مرکزی داده بود. چنانچه اواخر شهریور ماه 1325 ارتش مرکزی از تهران عازم آذربایجان بود اما نیروهای مسلح شوروی اجازه عبورآنها را از قزوین به طرف تبریزندادند و بناچار ستونهای ارتشی به تهران بازگشتند.

چپ گرایان پایتخت با دو دلی به حکومت خود مختار پیشه وری مینگریستند. از طرفی حزب توده اصلاحات فرقه را آشکارا در ارگانهای رسمی خود میستود و از سوی دیگر خواستار جنبش کارگری در کل ایران بودند و از فرقه میخواستند به جبهه تازه تاسیس شده احزاب مترقی بپیوندد.

امریکاییان نگران توسعه نفوذ کمونیستها در ایران بودند و بخاطر آن ارتش شاه را به خودرو، تانک، سلاحهای سنگین و مشاوران نظامی مجهز کردند. با توجه به حضور ارتش سرخ در آذربایجان و حمایت آنها از حکومت خودمختار فرقه، شاه امکان درگیری مسلحانه مستقیم نداشت. در نتیجه اقدام به راه اندازی شورشهای محلی در آذربایجان کرد. در زنجان به طایفه ذوالفقاری، در اطراف میاندوآب به قبایل افشار و در حومه اردبیل ـ مشگین به شاهسونها سلاح و پول هنگفتی جهت تضعیف حکومت فرقه ارسال شد. بخاطر این بخش عظیمی از فدائیان داوطلب مسلح فرقه مدام درگیر شورشهای قبیله ای بودند.

در کنار در گیری با آشوبهای قبیله ای و اصلاحات ارضی، بدی آب و هوا به ویژه طغیانها و بارشهای دیر هنگام باعث برداشت ضعیف محصول غلات در تابستان 1325 گردید که موجب نگرانی مردم در کمبود مواد غذایی شد. حکومت خودمختار فرقه غافل از سیاستهای پشت صحنه ابرقدرتها و سازش تهران با مسکو در گیر حل این مشکلات بود تا اینکه 19 آذر ماه ارتش شاه بدون ممانعت روسها عازم تبریز شد. با پخش حمله ارتش شاه مقامات شوروی به آقای پیشه وری توصیه میکنند که در مقابل ارتش مقاومت نشان ندهند. واکنش رهبران فرقه به دو نوع بود. گروهی به رهبری جاوید و شبستری معتقد بودند که ایستادگی در مقابل ارتش شاه مجهز به سلاح سنگین و تانک تنها موجب کشته شدن فدائیان مجهز به سلاح سبک خواهد بود. درحالی که گروه دیگر(اکثریت) به رهبری آقایان پیشه وری و بی ریا اعتقاد به مقاومت و ادامه مبارزه بصورت چریکی در آینده داشتند. پس از یک بحث طولانی و با مداخله کنسول شوروی پیشنهاد جاوید و شبستری غالب میاید و فورا فرمان آتش بس داده شد. بدین ترتیب ارتش بدون ممانعت به طرف تبریز پیشروی کرد و 21 آذر ماه وارد شهر شد.

در چند روز بعدی نزدیک به 500 نفر از فرقه به انواع گوناگون جان خود را باختند. جاوید و شبستری در تهران مورد عفو شاه قرار گرفتند ولی پیشه وری و بی ریا همراه با 1200 نفر به شوروی گریختند. شاعر بی ریا و عضو سابق حزب توده بخاطر تمایل برگشت به ایران به 10 سال حبس محکوم شد و پیشه وری دو سال بعد در یک تصادف اتومبیل جان خود را باخت. طبق بعضی منابع از جمله کتاب ٌ من متهم میکنمٌ نوشته کشاورز عضو کمیته مرکزی حزب توده و نامه بی ریا به مقامات عالی رتبه شوروی (ٌوـ9ـ 419 آرشیو، ک.گ.ب) مرگ پیشه وری نقشه از قبل طرح ریزی شده بود.

دو روز قبل از حادثه شوفر پیشه وری در موقع سانحه، کارنیک ملکیان، برای به راه انداختن نقشه با یک تلگراف فوری از یروان آورده میشود. شوفر با مهارت کامل به سمت راست اتومبیل که پیشه وری نشسته بود صدمه وارد میاورد..

در پایان باید گفت که بر خلاف تبلیغات مغرضانه، حکومت خودمختار فرقه آذربایجان و حرکت مشروع مردمی آن آفریده مسکو و خواستار تجزیه ایران نبود. برعکس، استالین بخاطر نگرانی از رشد نهضت ناسیونالیستی در آذربایجان و تمایل آن به روابط دوستانه و همکاری با ترکیه مجبور به حمایت، کنترل و فروپاشیدن بموقع آن بود. با آنکه مطالبات بالحق آذربایجانیها قربانی سیاستهای جهانی شد میتوان ادعا کرد که اصلاحات گسترده یک سال فرقه در آذربایجان محرک اصلاحات بعدی در ایران بود.

لوند 1382
دکتر م. سببی

خالق فیریدون ایبراهیمىلرى اونوتمادى!

 

خالق فیریدون ایبراهیمىلرى اونوتمادى!
اونلارى اؤز اوره یینده یاشادیر!

آذربایجان خالقى فیرقه میزین و شهامتلى فداییلریمیزین یالنیز آذربایجانا دئییل٫ بوتون ایرانا ائتدییى تاریخى خیدمتلرى ایللرله٫ یوز ایللرله یاد ائده جکدیر.
سئیید جعفر پیشه ورى

آشاغیداکى یازى گجیل سایتیندان آلینیبدیر. (یازى 21 آذرجه ائدیت ائدیلمیشدیر).

عابباسی خلیفه لرینین ایستیبدادینا، پهلوی ظولمونه و ایستئعمارچیلار حؤکمرانلیغینا قارشی آمانسیز موباریزه لرده، آذربایجان خالقی همیشه بیرینجی موباریزه سنگرلرینده اولموشدور. خالقیمیزین آزادلیق اوغروندا موباریزه لرینین ان یاخشی صحیفه لری آذربایجان قهرمان اوغوللارینین قانىیلا یازیلمیشدیر.

ایکینجی دونیا ساواشینین باشلانقیجیندا، آزادلیق سئوه ن خالقیمیز اؤز موباریزه سینی سئیید جعفر پبشه ورىنین رهبرلییی ایله قالدیردی و ایستئعمار قالاسینا هوجوم ائتدی. بیرینجی اولاراق میللی حؤکومت یاراتدی. تئهران حؤکومتی اؤزونون خاریجی آقالارینین حیمایه سیندن ایستیفاده ائدره ک ایستئعمار بایقوشونون قانادی آلتیندا “آذربایجانى فتح ائتمک سفری” آدلانان مشهور ننگین یوروشه باشلادی و آذربایجان خالقینین الده ائتدییی آزادلیق و دئموکراسینی قان ایچینده بوغماغا موفق اولدو.

1325 نجی ایل آذر آییندا هوجوم باشلانان تاریخدن آذربایجان طوفانلی بیر صحنه یه چئوریلدی. بو مئیدانین بیر طرفینده جللادلیق، آلچاقلیق، معنوی دوشگونلوک و ساتقینلیق و باشقا طرفینده ایسه ایگیدلیک، شهامت و آزادلیق اوز- اوزه دوردولار. تئهران حؤکومتینین هله پیش قاراووللاری زنجانا گیرمه میش بوتون شهر قانا بویاندی. آذرین ایکینجی گونو آچیق فیکیرلی روحانی شیخ محمدعلی خوئینی اؤز محضرینده اؤلدورولوب جنازه سی دامدان یئره آتیلدی.

25- 26 آذر گونلریاردبیل اوچون ان آجیناجاقلی خاطیره لر گونو ایدی. شهید اولانلار او قده ر چوخ ایدیلر کی گل- گئت یولو باغلانمیشدی. ایسماعیل عبدالرحیم اوغلو حکاک “ساری ایسماعیل”، دیبائیان و باشقا شهیدلرین جنازه لرینی قارا گروهچولار شهرین هر طرفینده دولاندیریردیلار. اردبیل شهرینین فرمانداری خلیل آذربادگانی “خلیل دائی” نی اوچ دفعه دارا چکدیلر. هر دفعه اونو یاریم جان هوشا گتیریب یئنیدن آسدیلار. او دار آغاجینین دیبینده اوجا سسله دئدی: " من وطن یولوندا اؤلدورولورم، سون غلبه حق و آزادلیقلادیر. یاشاسین آزاد آذربایجان."

آزادلیق دوشمانلاری ایگید شاهسئوه ن قیزی “سریه” نی بئش گون تک جانینا موحاصیره ده موقاویمت ائتدیکدن سونرا نامردجه سینه شهید ائتدیلر. او گولله نرکن " آذربایجان اوغوللاری منیم اینتیقامیمی آلاجاقلار." دئدی.

آذربایجان دئموکرات فیرقه سینین اورمو تشکیلاتینین صدری محمدامین آزاد وطن، نورالله یکانی، معارف رییسی آستارالی شکیبا، حیدری و باشقالاری موباریزه آپاردیلار و بیر بیرینین قوینوندا ابدی یوخویا گئتدیلر.

جینایتکارلار تبریزده، مجلس کیتابخاناسی، میللی اورکئستر، دؤولت فیلارمونیسی و تییاتری غارت ائتدیلر. سرداریله سالار میللىنین میجسسمه لری سیندیریلیب یئرینه ریضاخانین عکسی قویولدو. ایستئعمار هیولاسی آزادلیق فیریشته سینین یئرینه اوتوردو. شاهین قوشونو تبریزه سوخولدوقدان سونرا یئنه مدرسه لر و ایداره لرده دیلیمیزین رسمی ایشله نمه سی یاساق اولدو. 1325 نجی ایل آذرین 22 سینده تبریزده دانیشسرا مئیدانیندا تورکجه کیتابلار قالانیب یاندیریلدی.

میللى حؤکومتین ساوجىسى (پروکورورو٫ دادسیتانى): فیریدون ایبراهیمى

آذربایجان خالقی نین ایگید اوغلو “فریدون ابراهیمی-فیریدون ایبراهیمى” پارلاق اولدوز کیمی باشقا شهیدلر ایچره سینده پارلاییردی.
او آلتی آی ایشکنجه چکدیکدن سونرا دا شجاعتلی، مغرور و تسلیم ائدیلمز قالدی. ایندی او آذربایجان ایگیدینین بییوگرافىسینى خاطیرلادیریق:

فیریدون ایبراهیمی 1297 نجی گونش ایلینده آستارا شهرینده آیدین بیر عاییله ده آنادان اولموشدور. او ایبتدایی تحصیلاتینى آستارادا آلمیشدیر. آتاسی میرزا غنی 1308 نجی ایلده سیاسی ایتتیهاملا حبسه آلینمیش و بیر نئچه ایل زینداندا قالاندان سونرا نهاونده تبعید اولموشدور. او اؤز زامانینین آیدینلاریندان ساییلیردی. فیریدون تئهراندا حوقوق فاکولته سینده تحصیل آلدیغی زامان خوصوصی تدریس، روزنامه لره مقاله یازماق واسیطه سیله اؤزونون گونده لیک یاشاییشینی تامین ائدیردی. ایکینجی دونیا ساواشی ایللرینده او تئهراندا یاییلان روزنامه لردن و هابئله دئموکراتیک مطبوعاتینین بیر نئچه سینده ایشتیراک ائتمیش و چوخ کسرلی سیاسی مقاله لر یازمیشدیر. بو سیرالاردا فیریدون، آذربایجانین اولو اؤنده ری خالقیمیزین اوره یینده یاشایان و میللی حؤکومتین باشچیسی سئیید جعفر پیشه وری ایله تانیش اولور. اونون “آذربایجان دانیشیر” آدلی سیلسیله مقاله لری تاریخی گئچمیشیمیزی بیر داها خاطیرلاداراق، خالقی آزادلیق اوغروندا دؤیوشلرده روحلاندیریردی. او بئله یازیردی: " منیم مقصدیم بودور... اؤز حقیقی مقامی و مووقئعییتینی الده ائتمک اوچون بو گون قییام ائده ن آذربایجان میللتینی آزاد دونیایا تانیتدیرماق ایسته ییرم. بشرییتین مدنییت تاریخینده آذربایجانین نه کیمی بیر مقاما مالیک اولدوغونو گؤسترمک ایسته ییرم..."، او بو مقاله لرده اؤز خالقینین پارلاق تاریخینی خاطیرلاداراق سونسوز بیر ایفتیخار حیسسی ایله قئید ائدیردی: " آذربایجان موقددس ابدی اودلار اؤلکه سیدیر. بو عزیز تورپاغین هر بیر قاریشیندا ایفتیخارلی بابالاریمیزین اونودولماز یادیگاری قالیر. اونون گئچمیشده کی عظمتلی قالالارین قالیقلاری و موقددس آتش لرینین اثرلری بیزیم بؤوک آتالاریمیزین پاک روحو و سارسیلماز اینامینی گؤستریر..."

او آ. د. ف مرکزی کومیته سینین اورگانی اولان “آذربایجان” روزنامه سینین تحریریه هئیتی ایله یاخیندان امکداشلیق ائدیر. 1325 نجی ایلده ایبراهیمی پاریسده تشکیل اولونموش صولح کونفئرانسینا آذربایجان مطبوعاتینین نوماینده سی عونوانیله گؤندریلدی. ایبراهیمی دئموکراتیک مطبوعاتیمیزین گؤرکملی خادیمی کیمی اؤز قلمی، بیلیک و باجاریغی ایله خالق حرکاتین٫ 21 آذر نئهضتینین غلبه سی اوغروندا چالیشمیشدیر. 21 آذر نئهضتینین غلبه سیندن سونرا آذربایجان دئموکرات فیرقه سینین و میللی حؤکومتین باش مدعی العمومی تعیین ائدیلدی.

نهایت 1325نجی ایلین آذر آییندا شاهنشاه قوشونلاری خایینجه سینه آذربایجانا سوخولدوقدان سونرا ایبراهیمی ده حبسه آلینیر. او زینداندا دا موباریزه دن ال اوزمور. نهایت آلتی آی حبسده ساخلانیلدیقدان سونرا، اونو جومعه گونو 1326 نجی ایل خورداد آیینین بیرینده تبریز شهرینده دارا چکیرلر. او گون آذربایجان خالقینین عومومی عزا گونو ایدی.

میللی نهضتیمیزین و دئموکراتیک ادبییاتیمیزین گؤرکملی قوللوقچوسو اولان فیریدون ایبراهیمی آزادلیقلا اسارت آراسیندا گئدن دؤیوشون گؤرکملی قهرمانلاریندان و یئنی نسلین موباریزلریندن بیری اولموشدور. ائله بونا گؤره ده اونون خاطیره سی 21 آذر نئهضتیله ابدی له شیر و ابدی له شه جکدیر. بئله نقل اولونور:

شاهین قوشونو مییانایا یاخینلاشمیش گونلر ایدی. بیریسی تله سیک اوتاغین قاپیسینی آچیب ایچری گیریب دئدی: " تئز اولون ایندی قیز کؤرپوسونون پاتلاماسیندان یئتیشیرم، دورون گئده ک. میللی حؤکومتین دادیستانی اولان آستارالی فیریدون ایبراهیمی سوروشدو: هارا؟ دئدی: او تایا. ایبراهیمی جاواب وئردی: بو تایدا کی هله بیز روسلارین الینده دئییلدیک بیزیمله نئیله دیلر کی ایندی اونلارین اووجونا گیره ک. من بیلیره م کی بوردا باشیما نه گله جکدیر، آمما من اؤز یوردومدا قالیب جانیمی اونا قوربان وئره جه یم. ایبراهیمی قالدی و تبریزده گولوستان باغیندا دار آغاجی آلتینا گئدنده سورمئیی کوت- شالوار گئیمیش و یاخاسینا قیرمیزی گول تاخمیشدی.

توپلانما یئری : تبریز- امامیه قبریستانلیغی- فیریدون ایبراهیمىنین مزاری اوستو

آذر۱۳۲۴ روزتشکیل حکومت عدالتخواهان-۲۱ آذر ۱۳۲۵ روز پیروزی دیکتات

  

آذر۱۳۲۴ روزتشکیل حکومت عدالتخواهان-۲۱ آذر ۱۳۲۵ روز پیروزی دیکتاتورها

• دیدگاه اصولی و متکی به زحمتکشان، باعث محبوبیت فرقه دمکرات نزد مردم گشت. اصول برنامه ای فرقه دمکرات آذربایجان مشتمل بر ۱۲ ماده بود. آنها خواستار خود مختاری سیاسی و فرهنگی مردم آذربایجان در چارچوب حاکمیت ملی بودند. آنها در برنامه خود به اصولی همچون تمامیت ارضی و استقلال ایران تصریح کرده بودند.

المیرا مرادی
[e-mail]

جمعه ٢١ آذر ١٣٨٢ – ١٢ دسامبر ٢٠٠٣

 ۲۱ آذر در تاریخ کشورمان ایران یادآور یک واقعه بزرگ تاریخی است که دو دیدگاه متفاوت همیشه در صدد تجزیه و تحلیل آن بر آمده است. اولی دیدگاهی است برآمده از حاکمان زور و دیکتاتوری رژیم پهلوی و متعاقب آن جمهوری اسلامی - که با سرکوب خشونت بار خلق های ایران همان سیاستهای دستگاه سلطنت را ادامه می دهند . آنان این روز را روز پایان "فتنه" ، روز پایان "غائله" و روز" نجات آذربایجان" و "آزادی آذربایجان" نام نهاده اند. آنها این روز را روز قطع دست خارجی از مرز و بوم ایران نامیدند و تا آنجا که خواستند و قادر بودند به این جنبش عدالت خواهی افترا زدند. این روز برای آنان روز ۲۱ آذر ۱۳۲۵ است.

اما در طرف مقابل، مردم "ستم مضاعف دیده"ی قومیت های مختلف، اقشار زحمتکش مردم ایران و نیروهای عدالت خواه و مترقی قرار دارند که برای آنان روزی مطرح است که در آن روز حکومتی ملی در نقطه ای از ایران به پیروزی رسید که در مدت یکسال به بسیاری از آرزوها و آمال های مردم زحمتکش خود جامه عمل پوشانید. این روز ۲۱ آذر ۱۳۲۴ می باشد ، روز تشکیل دولت ملی آذربایجان – روز باور نداشتن به نظام حاکمان دیکتاتور – روز به باور گرفتن انسان- روز پیروزی زحمتکشان؛ آنانی که نظام حاکم را نظامی نامعقول و ظالمانه می بینند - روز تشکیل حکومت ملی و مردمی.

اینک با گذشت سالها از این واقعه پر اهمیت در تاریخ ایران و با روشن شدن این قضیه که حکومت پهلوی و سیستم سلطنت و متعاقب آن سیستم ولایت فقیه هر دو از خصلت دیکتاتوری برخوردار بوده و هستند و ارزیابی آنان نسبت به جنبش های مردمی، عدالت خواهانه و ملی نشات گرفته از همین خصلت دیکتاتوری آنان است، باید با شیوه ای مبتنی بر دفاع از منافع زحمتکشان و رفع ستم از ملل ساکن در ایران و آزادی و برابری آنان ، با جنبش ملی آذربایجان و تشکیل دولت ملی آذربایجان برخورد نمود.

جنبش ملی آذربایجان حامل ایده ها و آرمانهای انسانی و با ارزش دمکراتهای آذربایجان به رهبری پیشه وری بوده است که اگر با سرکوب شدید دیکتاتوری شاه مواجه نمی شد، می توانست الگویی برای تمامی ملیتهای ایرانی تحت ستم به حساب آید. پیروزی آن جنبش می توانست نسیم آزادی را در بقیه نقاط ایران بپراکند. مطالبات جنبش ملی مردم آذربایجان که در زمان خود بسیار مترقی و پیشرو بوده است، احتمالا در زمانه ما قابل درک تر می باشد.

دیدگاه اصولی و متکی به زحمتکشان، باعث محبوبیت فرقه دمکرات نزد مردم گشت. اصول برنامه ای فرقه دمکرات آذربایجان مشتمل بر ۱۲ ماده بود. آنها خواستار خودمختاری سیاسی و فرهنگی مردم آذربایجان در چارچوب حاکمیت ملی بودند. آنها در برنامه خود به اصولی همچون تمامیت ارضی و استقلال ایران تصریح کرده بودند. توجه به حل مشکل ارضی و لغو مالکیت مالکان بزرگ از جمله اقدامات عاجل آنان بود که توده های وسیعی از دهقانان و مردم فقیر را به آنان جذب کرد اما در عوض کینه و دشمنی مالکان و زمین داران بزرگ را در منطقه و سایر مناطق ایران سبب گشت تا جایی که اینان هر چه در توان داشتند در اختیار دولت مرکزی گذاردند تا فرقه و دولت ملی آن را سرکوب نماید. از اقدامات ارزنده دیگر دولت پیشه وری، ملی کردن بانک ها، تالیف و اجرای قانون کار، لغو روابط ارباب و رعیتی، اجباری کردن آموزش و سواد آموزی جهت خردسالان، تاسیس دانشگاه تبریز، تاسیس رادیو تبریز، حمایت از حقوق اقوام دیگر ساکن در آذربایحان و حمایت و به رسمیت شناختن حقوق سیاسی و اجتماعی زنان بوده است. انجام این اقدامات تنها در مدت زمان یکساله این رابه اثبات میرساند که تنها حکومتهای برآمده از مردم از جان و دل برای مردم کار می کنند، آنچنان که دولت ملی آذربایجان به رهبری فرقه دموکرات آذربایجان انجام داد.

بدیهی است که شهرت این اصلاحات در نقاط مختلف ایران پراکنده می شود، این خطری است که بقیه نقاط ایران بر علیه نظام های جابرانه قد علم کنند. حکومت ارتجاعی و دیکتاتوری سلطنت در قالب پز دمکرات منشانه احمد قوام نخست وزیر وقت گرچه یک قرار داد با حکومت ملی آذربایجان امضا کرد اما در تمام مدت مترصد انجام یک حمله وسیع نظامی به آذربایجان بود. سیستم توتالیتر و دیکتاتوری شاه که با اصول مدرنیته و دمکراسی بهیجوحه همخوانی نداشت، مفهوم خودمختاری و یا خودگردانی و فدرالیسم را برای مردم (عمدتا در مرکز) وارونه جلوه می داد. آنان هر تلاشی در این جهت را" تجزیه طلبی" می نامیدند و سر نخ تمام جریانات را هم به شوروی وصل می کردند.

در صورتی که طرح برنامه ای فرقه دمکرات، حقوق زحمتکشان و اصول دمکراسی و آزادی را دنبال می کرد تا جایی که نه فقط دهقانان و زحمتکشان شهری از آنان حمایت می کردند بلکه دامنه این حمایت در بین اقشار کارمندی و روشنفکران هم گسترده بود. پیوستن بخشی از ارتش بخصوص آنانی که مدتی قبل در قیام افسران خراسان شرکت داشتند به دولت ملی آذربایجان از همین محبوبیت توده ای دولت پیشه وری سرچشمه می گرفت. در مورد شکل خودگردانی و روابط با مرکز و یا در سطح بین المللی ، می توان به این امر اشاره کرد که آنها در مسائل داخلی مستقل اما در مسایل جهانی تابع دولت مرکزی بودند. شاهد ما براین مدعا این است که آنان در میان انواع وزارتخانه هایی که دایر کرده بودند ، وزرات خانه ای به نام وزارت امور خارحه دایر نکرده بودند.

در این جا مجال آن نیست که به اشتباهات این جنبش تاریخی در مقابل ارتجاع پرداخته شود، اما شاید بطور خلاصه بشود گفت که پز دمکرات منشی دولت مرکزی (که باطنا در صدد سرکوب آذربایجان بود) این جنبش را فریب داد. ضمن آنکه اشتباهات فاحش بعضی نیروهای سیاسی همراه تغییرات سریع در سطح جهانی و تغییر معادلات بین المللی بعد از پایان جنگ دوم، باعث محدودیت دفاعی از این جنبش گشت.

بنظر می آید وظیفه همه ما باشد که با مطالعه این جنبش ( نه فقط با مراجعه به منابع دستگاه حاکم آن زمان بلکه با مراجعه به منابع فرقه دمکرات و دولت ملی آذربایجان و افراد معدودی که بی طرفانه راجع به آن نوشته اند) پرده های ابهام و افترا را از این جنبش کنار بزنیم، خواسته های اقوام مورد ستم در ایران را که شاهد انواع تبعیضات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و مذهبی هستند، مورد توجه قرار دهیم. از افتخاراتی که جنبش های ملی در ایران آفریده اند یاد کنیم و همچنین درس بگیریم از اشتباهات. منافع دیکتاتورها و سلاطین و فقهای ولایتی را که با سلاح " منافع ملی " به میدان می آیند، "منافع ملی" عموم مردم و زحمتکشان قلمداد نکنیم. منافع مردم جایی قرار دارد که منافع زورمندان جامعه خواه ناخواه رو به تعدیل می گذارد.

سید جعفر پیشه وری درباره مسئله آذربایجان چگونه می اندیشید و چه م

س. تبریزی
سید جعفر پیشه وری درباره مسئله آذربایجان چگونه می اندیشید و چه میخواست؟

بو یازى منیم آذربایجانیم انجمن ادبی ساهرشنبه، 22 شهریور، 1382 آلینیبدیر

سید جعفر پیشه وری در باره مسئله آذربایجان چگونه می اندیشید و چه می خواست؟ افکار عمومی و حتی بخش قابل توجه روشنفکران کشور در نتیجه ده ها سال اختناق در کشور و اختناق مضاعف در باره ملیتها و اقوام غیر فارس زبان در کشور، پاسخ به این سوال را نه از طریق مراجعه مستقیم به آثار و اسناد تاریخی و نوشته های شخص پیشه وری، بلکه از زبان شوونیسم و دشمنان دموکراسی شنیده و در نتیجه تکرار مداوم، قدر مسلم تلقی کرده اند. این اتهام روزگاری در باره ستارخان و خیابانی نیز بکار گرفته شده است. ارتجاع و دشمنان دمکراسی برای "توجیه" حقوقی سرکوب خونین خلق آذربایجان و سو استفاده از حس میهن دوستی مردم، نیازمند چنین تحریفایی بوده و هستند. طرفه آنکه در دوره های اخیر برخی پان تورکیستهای آذربایجان نیز همصدا با آنان، پیشه وری را شخصیتی خواهان جدایی آذربایجان از ایران معرفی می کنند. هر دو گروه برای "مستند" ساختن اندیشه های خود نیازمند چنین تحلیلی هستند. هر دو طرف تاریخ را آن چنان می خواهند که در خدمت اهداف و اندیشه های آنان باشد و حال آنکه مستقل از آنکه نظر پیشه وری در باره مسئله آذربایجان چه بوده، می توان با استقلال نظر این یا آن تحلیل را در باره مسئله آذربایجان داشت و نیازی به تحریف حقایق تاریخی نیست. جنبش دموکراتیک- ملی آذربایجان نیز مانند بخشهای بسیاری از تاریخ معاصر کشور باید دوباره مورد بازبینی قرار گیرد.

آنچه از نظر خوانندگان می گذرد، ترجمه مقاله ای از سید جعفر پیشه وری است که در شماره 212 (9 خرداد 1325) روزنامه آذربایجان- ارگان فرقه دموکرات آذربایجان- منتشر شده است. آنچه او در این نوشته در باره مسئله آذربایجان و ایران نوشته است، در خطوط کلی خود تکرار افکار قبلتر اوست . جای آن داشت که بخشهایی از مقاله که مستقیما به موضوع مورد اشاره ما ارتباطی نداشت حذف شود، ولی برای اجتناب از سوء تفاهمات و سوء تعبیرات احتمالی، مقاله – بدون دستبرد و اختصار – در معرض داوری خوانندگان گرامی قرار می گیرد.

ترجمه مقاله ای از سید جعفر پیشه وری
نظر ما درباره مسئله آذربایجان و ایران
منبع: روزنامه آذربایجان، شماره 212, 5 شنبه 9 خرداد 1325

همزمانی جنبش ملی - دموکراتیک ما با خاتمه جنگ بزرگ جهانی موجب گفتگوها و هیاهوهای شدیدی در بازار سیاست جهانی گشته است. محافل دیپلوماتیک و مطبوعاتی دول کوچک و بزرگ می کوشند - مانند هر مسئله دیگری- جهت تامین منافع خود و برای گل آلود کردن آب و ماهی گرفتن از آن، شایعات حیرت آور و خبرهای شگفت انگیزی درباره نهضت دموکراتیک ما بپزند و به خورد بشریت دهند. در حقیقت نیز نهضت آذربایجان که امری مربوط به تکامل و تعالی داخلی ایران است، توسط سیاستمداران سودجو از پشه ای به فیلی تبدیل گردانیده شده و در چشم جهانیان به صورت یک ماجرای عظیم بین المللی در آورده شده است.

آژانس های مستقیم و غیر مستقیم مقاماتی که برای در اسارت نگاهداشتن ملتهای ضعیف، مکیدن خون ملتهای عقب مانده و مستعمره کردن کشورهای آنان تلاش می کنند، حتی نمی خواهند از فکر بوجود آوردن یک ماجرای بزرگ جنگی از این موضوع نیز صرفنظر کنند. ما نمی توانیم نطقهای حسین علاء- که خود را سفیر ایران می داند- و نطقهای دایه های مهربانتر از مادر یعنی نمایندگان انگلیس و امریکا در شورای امنیت را ساده تلقی کنیم. اینجا نقض حق ملتهای ضعیف در تعیین سرنوشت خود، توسط نیروهای متحد نیروهای ارتجاع داخلی و خارجی به شکل خشنی خود نمایی می کند.علاء با نطق خود به عنوان نماینده حقیقی عناصر خائن و وطن فروش دست پرورده امیرپالیستها در کشورهای ضعیف، از آشکار کردن سیمای حقیقی خود شرم نمی کند. این رفتار پست او را نیز نمایندگان دول بزرگ سازمان می دهند و از این طریق حتی از جریحه دار کردن احساسات مردم صلحجوی ایران نیز خودداری نمی کنند.

اینکه پس از انتشار اعلامیه صریح و آشکار دولت ایران مبنی بر تائید و تصدیق خروج ارتش سرخ از ایران، علاء در یک ارگان رسمی مانند شورای امنیت بر خلاف اطلاعیه رسمی دولت (متبوع) خود حرکت کرده ومی کوشد مسئله را در شورای امنیت نگهدارد، نشان می دهد که در ایران غیر از دولت رسمی، دولت دیگری نیز وجود دارد که علاء با اتکاء به آن می کوشد به استقلال و حق حاکمیت ملت خاتمه دهد. خروج کامل نیروهای شوراها (اتحاد شوروی) از ایران چنان حقیقتی است که حتی دیپلماتهایی که شورای امنیت را به درجه شورای ضد امنیت تنزل داده اند نیز قادر به انکار صریح آن نیستند. این نیز یک حقیقت انکار ناپذیر است که گفتگوهایی که علیرغم این موضوع در شورای امنیت جریان دارند، فی نفسه کاری بسیار مشکوک و خطر ناک اند. واقعا رفتار آقایانی که در شورای امنیت نشسته اند آن اندازه سبک و بیمزه است که حتی انسانها ساده و نیز آغشته بودن این رفتارها به غرضهای زهرآلود را احساس می کنند. روشن است که ما به عنوان عضوی از عالم بشریت نمی توانیم به سیاستهای مرموزی که جهان را به طرف دریای خون جدیدی سوق می دهد با خونسردی نگاه کنیم، ولی جانب مورد توجه و علاقه ما اساسا آن بخشی است که مستقیما به وطن ما مربوط می شود.

ما همیشه گفته ایم و اکنون نیز صریحا می گوییم: ما بطور جدی به ایران و تمامیت ارضی آن علاقمندیم. اگر از طرفی خدشه ای به آن وارد شود شاید جدی تر و فداکارانه تر از ساکنان ایالتهای دیگر ایران – برای جلوگیری از آن (خدشه) اقدام خواهیم کرد. با این حال هرگز حاضر نیستیم از دفاع از ملت، زبان و آداب و رسوم و خصوصیتمان – بشرط آنکه کشورمان یعنی ایران را خدشه دار نکند- صرفنظر کنیم. اینجا چیزی که مغایر با قانون و حاکمیت خلقهای ایران باشد وجود ندارد. برعکس اگر ما خود را با دست خودمان اداره کنیم شاید این امر بتواند به تکامل و تعالی ایران رشد بیشتری دهد. نهضت ملیمان دیگر از چارچوب ملی خارج شده و مقام پیشاهنگی جنبش دموکراتیک ایران را احراز کرده است. اکنون دیگر عموم مردم ایران شروع به درک این موضوع و معنای حقیقی آن کرده اند. گفتگوهای آغاز شده در تهران موجب روشن شدن ابهامات و سوء تفاهماتی که دشمنان ما به طریق و بهانه های گوناگون ایجاد کرده اند- گشته و حسن تفاهمی میان خلق آذربایجان و ایرانیان خارج از آن (خارج از آذربایجان) بوجود آورده است. این حسن تفاهمات علیرغم تلاشهای مذبوحانه مرتجعین داخلی و خارجی روز به روز عمیقتر می گردد و نتایج مثبتی می دهد.

در چنین شرایطی هیاهوی خارجیان و تلاش آنان برای تبدیل این مسئله ساده به یک مسئله جهانی، جز هدفی پنهانی علیه ایران چیز دیگری نمیتواند باشد. در این میان رادیوی ترکیه بیشتر از دیگران برای خرابکاری در روندها حرارت به خرج می دهد. لحن این رادیو ما را جدا به فکر وا می دارد. کسانی که تا دیروز از وارد کردن هیچ تهمت و افترایی به ما ابا نمیکردند، امروز می کوشند با معرفی آذربایجان به عنوان یک دولت مستقل و با دروغپردازیهای گوناگونی درباره انتشار نهضت ما در سراسر ایران، افکار جهانیان را تیره سازند.

ما در همان روزهای آغاز جنبش دموکراتیکمان نوشته بودیم که "دهان افندی های عثمانی بیهوده آب نیفتد. از این نمد برای آنها کلاهی نمی شود."آذربایجان هر چه هم که بخواهد به شرط ماندن در داخل ایران می خواهد. بالاخره ما به هر زبان که سخن بگوییم، هر هدفی داشته باشیم بر اساس ایرانی بودن و ماندن در چارچوب ایران خواهد بود. هر اندازه که تفاهم میان ما و حکومت مرکزیمان بیشتر میگردد، اضطراب و نگرانی آنکارا شدت می گیرد. برخی خبرنگاران امریکایی نیز چندان راضی به نظر نمی رسند. ما رابطه ای حقیقی میان رادیو آنکارا، مخبرین امریکایی، حسین علاء و سخنان نماینده استرالیا در شورای امنیت احساس می کنیم، به نظر ما این رابطه تصادفی نیست. قطعا همه اینها از سرچشمه واحدی آب می خورند و با آموزشهای مشاق (رهبر ارکستر) عمومی معینی است که این نغمه های ناسازگار را- که روز به روز شدت می گیرد- سر داده اند.

با همه اینها ما در جوار تداوم نهضتی که آغاز کرده ایم، نمی توانیم از تلاش برای حل صلح آمیز اختلافاتمان با حکومت مرکزی صرفنظر کنیم. حتی اگر خدای نکرده در نتیجه تحریکات خائنانه عناصر ارتجاعی ایران قرار بر آن شود که مسئله با نیروی سلاح حل گردد، ما باز اجازه دخالت نیروهای بیگانه در امور داخلی خود را نخواهیم داد. اگر مرتجعین ترکیه می خواهند خلق ترک را به آغوش استعمارگران امریکایی بیاندازند، ما حرفی نداریم. لیکن ما در فکرآن نیستیم که آذربایجان را از ایران جدا کنیم. افندیها بفهمند و صدای خائنانه شان را ببرند و ما را به حال خود بگذارند. ما بارها گفته ایم: مسئله آذربایجان بایستی فقط در آذربایجان و دخالت مستقیم خلق آذربایجان حل شود.

این حق مشروع و قانونی ایران و آذربایجان موضوعی نیست که به شورای امنیت مربوط باشد. اگر قرار بر آن باشد که شورای امنیت در اختلافات داخلی تمام کشورها دخالت کند، آنوقت ما ایرانیان نیز- باعتبار عضویتمان در ملل متحد- خواهان آن هستیم که بر اعتصابات روز افزون امریکا نظارت کنیم، اختیارات گسترده رئیس جمهور امریکا را از یکسو موجب خدشه دار گشتن صلح و امنیت جهانی و از سوی دیگر ضربه ای بزرگ به نظام دموکراسی جهانی ارزیابی کرده، از شورای امنیت تقاضای محدود کردن این اختیارات را داریم. از آنجا که ما ملت کوچکی هستیم این قبیل ادعاهای ما می تواند خنده دار به نظر رسد، ولی مداخله استرالیا - کشوری که هنوز دارای استقلال حقیقی نیست و شایستگی خود به استقلال را نیز نشان نداده است- در امور داخلی ایران که دارای چندین هزار سال تاریخ و استقلال است، اگر مسخره نیست پس چیست؟ سیاست نو استعماری امریکا و حرص و ولعی که این کشور برای انحصار نفت جهان به هر قیمت از خود نشان می دهد، از آنجا که بشریت را به سوی خطرهای مهلک سوق میدهد با جنبش ساده و طبیعی مردم صلحجوی ما نیز مخالف می ورزد. این موجب افتخار ما در برابر بشریت است و یک سقوط اخلاقی برای آن دیپلماتها و نمایندگان مطبوعاتی است که به اشاره انگشت شرکتهای نفتی حرکت می کنند.

ما جماعت شرق نتوانسته بودیم تا شروع این جنگ، امریکا و تمدن آنرا بقدر کافی بشناسیم. حرکات سبک نظامیان آنان- که حکم مهمان ناخوانده را داشتند در پایتخت و رفتار کثیف و پست متخصصین مالی آنان در اداراتمان، چهره بی نقاب تمدن مادی ناب و بیروح را بما نشان داد و تمام زحمات مبلغین آمریکا و تبلیغات آنرا در چشم مردم ایران کاملا از میان برد. شرقی ها از آنجایی که به معنویات اهمیت بیشتری قائلند، با مشاهده دعواهای مادی- بویژه نفتی- آنان، ناگزیر به روی برگرداندن از آنان می شوند. نمایندگانی که در شورای امنیت نشسته اند، مانند ملا نصرالدین ما آنچه را که خود سوار شده اند، به حساب نمی آورند.

کسی هم نمی تواند از امریکایی ها بپرسد که با چه صلاحیت و بر اساس کدام قرار نیروهای امریکا وارد خاک ایران بیطرف شده بود؟ متخصصین آمریکایی با چه صلاحیتی خود را مجاز می دانستند بر خلاف وظایفشان در امور داخلی ایران دخالت کنند؟ شوارتسیکف کیست؟ از جان ایرانیان چه می خواهد ؟ کار های خلاف قانون دکتر میلسیو و سایر متخصصین امریکایی هنوز از خاطر مردم ایران پاک نشده است. اکنون ما دایه های های مهربانتر از مادر لازم نداریم. ما کشور خود را هزاران سال با دست خود اداره کرده ایم و بعد از این هم خواهیم کرد. هیچ نیروی خارجی نمی تواند ما را از این حق مشروع خود محروم کند. حرکت خیانت آمیز علاء مسئله تازه ای برای مردم ما نیست. ما از نقشه هایی که نیروهای ارتجاعی تحت حمایت بیگانگان در پایتخت کشورمان اجرا می کنند بی اطلاع نیستیم و دیر یا زود باید تکلیف مردم ایران با این عناصر روشن شود.

اینها می کوشند در ایران دریایی از خون بپا کنند. اینها آدمهای خود فروخته ای هستند که می کوشند استقلال ما را از میان ببرند و ثروتهای طبیعی ما را به بیگانگان تقدیم کنند. حرکت غیرمسئولانه علاء متوجه تاریکتر کردن هر چه بیشتر فضاست. این امر آشنایان به اوضاع ایران را سخت به فکر کردن وا می دارد. اگر ماموری که علنا با دستورات قوه مجریه رسمی امروز ایران – یعنی حکومت آقای قوام السلطنه - مخالفت می کند، با مقامات پنهانی و غیر مسئول مرتبط بوده باشد، در این صورت مردم ایران در برابر یک رسوایی بزرگ سیاسی قرار گرفته است. اگر اعمال علاء- وزیر دربار سابق - واقعا به فرمان مقامات غیر مسئول باشد؛ پس او مشروطیت ایران و قانون اساسی ایران را زیر پا نهاده است و به نظر ما ملت ایران نمی تواند با این اوضاع با خونسردی برخورد نماید. اگر پرده از روی این کمدی برداشته شود آنگاه کار به جاهای باریکتری خواهد کشید و به نظر ما این به سود ایران نیست.

اکنون ایران باید کشور به تمام معنی دموکراتیکی شود و این رژیم (دموکراسی) بدون دعوا و خونریزی در سرتاسر ایران عملی گردد. ما اکنون در کنار حفظ آزادی داخلی و ملی خود بسوی این هدف حرکت میکنیم. ما برای ماندن در داخل ایران و شریک بودن در سرنوشت ملت ایران هزاران دلیل و برهان در دست داریم. خاطر افندیها و سایر دایه های مهربانتر از مادر جمع باشد. آذربایجان هرگز به فکر جدا شدن از ایران نبوده و نخواهد بود. ولی (امور) خودش را خود اداره خواهد کرد.

منبع: روزنامه آذربایجان، شماره 212
5 شنبه 9 خرداد 1325

Zöhre Eliyeva

^{21 Azer milli varlığı tapdanmış xalqın üsyanı idi}

Zöhre Eliyeva

Milli Hökumet Stalin-Mikoyan güruhunun xeyaneti ile süqut etdi

Güney Azerbaycanda 1941-1946-cı illerdeki milli-demokratik herekatdan, bu herekatın zirvesi sayılan 21 Azer inqilabından 58 il keçir. Bu, güneyli-quzeyli Azerbaycanımızın XX esr tarixinin şanlı sehifesidir.

21 Azer ve Milli Hökumetle bağlı xeyli kitablar, tedqiqatlar, meqaleler, xatireler ve arxiv senedleri hem İranda, hem de onun hüdudlarından kenarda çap olunub. Bunların bir çoxu dövrün ve rejimlerin ruhuna uyğun yazıldığından onlardakı faktlar ve şerhler çox vaxt obyektiv mezmundan uzaq terzde oxucuya çatdırılıb.

MEA Şerqşünaslıq İnstitutunun Güney Azerbaycan elmi araşdırmalar qrupunun aparıcı elmi işçisi Ekrem Mişovdağlının sözlerine göre, 21 Azer ve Milli Hökumetle bağlı eserlerin çoxunda fakt ve şerhler ekser hallarda tehrif olunub: “Bezen, obyektiv düşünen müelliflere ürek sözünü açıq demeye ve heqiqetleri olduğu kimi yazmağa imkan verilmemişdir. İran inqilabına qeder bu ölkede çap olunmuş eser ve meqalelerde şah rejiminin Güney Azerbaycanda töretdiyi cinayetlerin, günahsız qetllerin, hebs ve sürgünlerin üzerinden sükutla keçilmiş ve ya olaylara mövcud rejimin menafeyine uyğun reng verilmişdir. Her şey rejimin senzurası altında olduğundan 1945-1946-cı illerde Azerbaycandakı hadiselerle bağlı meseleler birterefli şerh edilib. Şahenşah qoşununun 1946-cı ilin noyabr-dekabr aylarında Azerbaycana hücumuna ve töredilmiş qanlı hadiselere qanuni don geyindirmişdir. Töredilmiş cinayetlere beraet qazandırmağa cehd olunub. Bunun üçün qondarma ve uydurmalar ortaya atılıb”. Sovet rejimi dövründe Güney Azerbaycana aid yazılar, xüsusen 1941-1946-cı il Xalq Herekatı, 21 Azer ve Azerbaycan Milli Hökumetinin fealiyyeti ile bağlı bir çox meselerin şerhi siyasi rejimin mövcud çerçivesinden kenara çıxa bilmemişdir. Güney Azerbaycandakı herekata sovetlerin xeyaneti ve müdaxilesi, İran Xalq Partiyasının (Tude) Azerbaycan Demokratik Firqesine ve Azerbaycandakı Xalq Herekatına qısqanclığı, Milli Hökumetin süqutunda neft amilinin rolu ve İrana qarşı Sovet ekspansiyası, Milli Hökumetin taktiki sehvleri, şah qoşunlarının Azerbaycana hücumundan evvel hazırlanmış texribat emeliyyatı, meğlubiyyetin sebebleri ve ondan alınan derslere yeterince münasibet bildirilmemişdir. Elametdar haldır ki, son illerde çap olunan bir sıra kitablar, meqale ve xatireler, işıq üzü görmüş arxiv senedleri 21 Azer inqilabı ile bağlı qaranlıq metleblere aydınlıq getirir. Azerbaycan Demokratik Firqesi mühaciret dövründe (1947-2003) 21 Azerle, Azerbaycan Milli Hökumeti ve onun fealiyyetile bağlı xeyli materiallar çap olunmuşdur. Firqenin orqanı olan “Azerbaycan” qezeti ve jurnalı, “Seher” jurnalının sehifelerinde bu meseleye xüsusi yer verilmişdir.

1941-1946-cı illerde Güney Azerbaycandakı herekata, xüsusile 21 Azerle bağlı meselelere yanaşmanın birmenalı olmadığını vurğulayan E.Mişovdağlının sözlerine göre, bir sıra tedqiqat eserlerinde Güneydeki Xalq Herekatının, o sırada 21 Azerin milli zeminde, milli ve demokratik qüvvelerin isteyi, feal iştirakı ile baş verdiyi, herekatın hereketverici qüvvesinin xalq olduğu bildirilir: “Pehlevilerin zülmüne, rejimin zorakılığına meruz qalmış, milli varlığı tapdalanmış xalq çıxış yolunu ve qurtuluşu ayağa qalxıb mübarizeye qoşulmaqda ve zülmkar rejimi yıxmaqda görürdü. Herekatın milli zemininin hele Meşrute herekatı ve Xiyabani dövründen hazırlandığı söylenilir. Herekata rehberlik eden özeklerin çoxunun özü ve ya ata-babaları Settarxan ve Xiyabani herekatının iştirakçıları idiler. Onlar Rza şahın zindanlarından, teqib ve sürgün düşergelerinden keçib gelmiş adamlar olmuşlar. Ağır mübarize yolu keçmiş bu insanlar herekatın teşkilinde, müteşekkilleşmesinde ve kütleni mübarizeye qaldırmaq işinde, elece de Azerbaycan Demokratik Firqesinin yaradılmasında yeterince rol oynamışlar”.

E.Mişovdağlının qenaetince, bu konsepsiyanın terefinde olanlar her hansı bir ölkede baş veren demokratik herekata xarici yardımın olmasını istisna etmirler: “Her hansı siyasi-ictimai herekat zamanı xaricin yardımından yararlanmaq yeni mesele deyildi. Güney Azerbaycanda ve İranda 21 Azerden evvel olmuş herekatda da xarici yardımdan istifade olunmuşdur. Bu haqda ister Azerbaycan, isterse de İran tarixinde çoxlu faktlar mövcuddur. Lakin bu faktlar xalqın herekatdakı rolunu arxa plana keçire bilmez.

21 Azerde xarici herbi yardım meselesinde de fikirler haçalanır. Bir qrup tedqiqatçılar, herekata rehberlik edenler ve iştirakçılar bele hesab edirler ki, 21 Azerde fedailerin istifade etdikleri silahların çoxu İran ordusuna mexsus idi, terksilah zamanı onların elinden alınmışdı. 1941-ci ilin avqust ayında xarici qüvveler İrana yeridilerken meğlubiyyete ve ruh düşkünlüyüne uğramış İran ordusunun esgerleri külli miqdarda silahı atıb qaçmışdılar. Bu veziyyetden istifade eden xalq toplanmış silahın çox hissesini sonradan İran dövletine tehvil vermemiş ve Azerbaycanın bir çox yerlerinde (Erdebil, Marağa, Serab, Xoy, Urmiya) hemin silahlardan vaxtaşırı jandarmların terksilah olunmasında istifade etmişler. Bu cür yanaşmanın terefdarları 21 Azer herekatında sovet herbi yardımından istifade olunduğunu istisna etmirler”.

Azerbaycan Demokratik Firqesinin Moskvanın sifarişi ve Bakının eli ile yaradıldığını iddia edib, 21 Azer herekatının da xaricin isteyi ve telebi ile baş verdiyini söyleyenler tapıldı: “Onların fikrince, 21 Azerin ve Azerbaycan Milli Hökumetinin milli zemini yox idi, xaricin - sovetlerin “resepti” ve iştirakı ile emele gelmişdi. 21 Azer guya yad ellerin yaratdığı ve milli söykeneksiz “qondarma” bir herekat olmuşdur. Herekatda iştirak edenlerin bir çoxunun fedai paltarı geymiş sovet zabit ve esgerleri olduğu da bu sırada seslenen fikirlerdendir. Bu fikri seslendirenler hem İranda, hem de onun hüdudlarından kenarda vardı. Fikir müelliflerine Güney Azerbaycanda rast gelmek olur. Eger silah vermekle, herbi yardımla ve sifarişle istenilen meqsede nail olunsaydı, onda sovetlerin başlığı altında dünya sosialist sistemi yaranardı ve idare olunardı”.

İkinci dünya müharibesi illerinde Güneydeki Xalq Herekatına sovetlerin yardımı ve bir çox hallarda herekatı istiqametlendirmek işine kömeyi danılmazdır: “Lakin en önemlisi odur ki, bu herekatın esasında milli azadlığını isteyen xalq dayanmışdı, herekata güneyli soydaşlarımız başçılıq etmişdi. Güney Azerbaycandakı herekata sovetlerin müdaxilesinde bele bir cehet diqqetden kenarda qalmamalıdır ki, 21 Azere ve ondan evvelki olaylara sovetler terefinden gösterilen kömekde esas vasiteçi Quzey Azerbaycan, onun Sovet Ordusu sıralarında İrana gelmiş ziyalıları ve sıravi vetendaşları olmuşlar. Onlar Vetenin o biri parçasının azadlığını güneylilerden az istemirdiler. Bele şeraitde qardaşın doğma qardaşına inanmamağa menevi haqqı yox idi. Eslinde fakt ve senedler sübut edir ki, 1946-ci ilin aprelinedek Quzey Azerbaycan rehberliyi ve Güneydeki herekatın istiqametlendirilmesinde iştirak eden azerbaycanlıların özleri bele Stalin-Mikoyan güruhunun gizli hazırladığı xeyanet ve dönüklükden xebersiz idiler. Moskvanın açıq xeyanet ve riyakarlığına qarşı çıxmaq, müqavimet göstermek, hadiselerin sonrakı istiqametini deyişmek o zamankı tarixi şeraitde mümkün deyildi. Bu tarixi reallığı nezere almadan 21 Azerle bağlı hadiseleri obyektiv qiymetlendirmek mümkünsüzdür. Güneyde yaradılmış Milli Hökumetin süqutunun da sebeblerini bunda axtarmaq lazımdır

Səfərxan qəhramani büyuk 21azərin qəharamanidir

Səfərxan qəhramani  büyuk 21azərin qəharamanidir

آذر بایجانین ملی حکومتین عضو لریندن

آذربایجان دموکرات فرقه سینین ۶۰ ایللیی مناسبتی ایله کئچیریلن تدب

آذربایجان دموکرات فرقه سینین ۶۰ ایللیی مناسبتی ایله کئچیریلن تدبیر      ۲۰۰۵- جی ایل سنتیابر آیینین اوچو ایرانلی مهاجیرلر جعیتینین مرکزی بیناسیندا آذربایجان دموکرات فرقه سینین ۶۰ ایللیی مناسبتی ایله تدبیر کئچیریلدی. ییغینجاقدا مختلف اؤلکه لردن، او جمله دن تورکیه، ایران و باشقا یئرلردن  قوناقلار و ژورنالیستلر اشتراک ائدیردیلر.         تدبیری آذربایجان دموکرات فرقه سینین صدری امیرعلی لاهرودی آچیق اعلان ائتدی. او ۶۰ ایل بوندان اؤنجه آذربایجان دموکرات فرقه سینین یارانما ضرورتی، بو تشکیلاتین فعالیتی نتیجه سینده یارانان آذربایجان ملی حکومتی حاقدا و او دؤورون بین الخالق وضعیتینه داییر گئنیش چیخیش ائتدی. همچینین فرقه صدری اؤز نطقینین داوامیندا قید ائتدی کی، ۱٩٤۵- جی ایلده قورولان ملی حکومت بیر ایل فعالیتی دؤورو آذربایجاندا اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مدنی ساحه ده درین ده ییشیکلیک و کؤکلو اصلاحات آپاردی. ائله اصلاحاتلار کی، هئچ واخت اونون ایزی آذربایجان تاریخیندن سیلینمه ییب، نسیلدن نسیله خاطرلاناراق یاشایاجاقدیر.      او اؤز چیخیشیندا آذربایجان ملی حکومتین مغلوبیت سببلرینه و بو حکومتین دئوریلمه سینده خارجی عاملین یعنی امپریالیست دؤلتلرین خصوصی رولونو وورغولایاراق بیان ائتدی کی، «تاًسفله ارتجاع مرکزی اولان تهران یئنه ده مشروطه انقلابی، خیابانی حرکاتی و باشقا حرکاتلار کیمی ۲۱ آذر حرکاتینیدا خارجی دؤلتلرین گؤستریشی اساسیندا، خصوصی ایله آمریکا باشدا اولماقلا دئویردی، آمریکا ژنراللاری شوارتسکپ و رئدلینین رهبرلییی آلتیندا مرتجع شاه قوشونلاری ۱۵- جی دؤور ایران ملی مجلسینه سئچکی بهانه سی ایله آذربایجانا هجوم ائتدی. یئنه ده آذربایجان خالقینا دیوان توتولدو. اون مینلرله آذربایجانین قهرمان و مبارز اؤولادلاری اؤلدورولوب، سورگون ائدیلدی. مینلرله مبارز فدائی و فرقه عضولری اؤلکه نی ترک ائتمه یه مجبور اولدولار. بو گون بوارایا توپلانان ۲۱ آذر حرکاتینین قوجامان اشتراکچیلاری بو تاریخی حادثه نین جانلی شاهدلریدیر».      آذربایجان دموکرات فرقه سینین صدری ٨ ایلل سید محمد خاتمی حکومتینین فعالیتینی ایران اسلام جمهوریتینین ۲۷ ایللیک تاریخینده مثبت دؤور کیمی قیمتلندیره رک قید ائتدی کی، ٨ ایل مدتینده نسبی صورتده اؤلکه ده آچیق بیر فضا یاراندی. مختلف ملی و دموکراتیک مطبوعات اورقانلاری و کتابلار نشرائیلدی. آزاد شکیلده   دؤلتین چاتیشمامازلیقلاریندان تنقید اولوندو. آذربایجان دیلینده بیر چوخ قزئت، ژورنال و کتابلار چاپ ائدیلدی. مختلف ملی- مدنی اوجاقلار و درنکلر یاراندی و بودا اؤلکه ده یاشایان ملتلرین ملی شعورونون یوکسلمه سینه سبب اولدو. لاکین خاتمی حکومتینین دؤورو سونا یئتدی. یعنی اصلاحات حکومتینین عؤمرو باشا چاتدی. محمود احمدی نژاد اقتیدارینین دؤورو باشلاندی. آرتیق بو حکومتی «اصولچولارین حکومتی» آدلاندیرماق اولار.      بو حکومتین گلیشی ایله بیر چوخ آذربایجان دیلینده چیخان نشرلر باغلاندی و سایتلار فیلتر ائدیلدی. او جمله دن آذربایجان دموکرات فرقه سینین اینترنت سایتینادا فیلتر قویولدو. او چیخیشینین سونوندا دنیادا اقتصادی انتگراسیون و قلوبالیزمین گئنیش وسعت آلدیغینی وورغولایاراق قید ائتدی؛ «بو گون چوخ ملتلی اؤلکه لرده ملتلره ملی حاقلارینی الده ائتمک اوچون گئرچک شرایط و اساسلی زمین یارانمیشدیر. آرتیق افغانستاندا و عراقدا فدرال دؤلت یارانمیشدیر. بو پروسئس منطقه ده باشلانمیش، ایراندادا فدرال یا ملی مختار حکومتدن دانیشانی جزالاندیرمیرلار. واختیله بو سؤز آغیر جرم ساییلیردی. آذربایجان دموکرات فرقه سی ایراندا  فدرال قورلوش یارانماسینی قارشیا مقصد قویموشدور. بو ایستک بو گونگو دنیانین تاریخی ریاللیغی دیر.      بیز دموکراتیک ایراندا باشقا ملتلرله یاناشی برابر حقوق اساسیندا یاشاماق ایسته ییریک، اونا گؤره کی، اوزون تاریخ بویو تورکلر، فارسلار، کوردلر، عربلر، بلوچلار و باشقا خالقلار اؤلکه نی خارجی دوشمنلردن قوروموش و مشترک مدنیت یاراتمیشلار».          ییغینجاق اشتراچیلاری بیر دقیقه سکوتلا ۲۱ آذر حرکاتینین شهیدلرینین، هابئله دونیاسینی ده ییشن بو حرکاتین فدائی و اشتراکچیلارینین خاطره سینی یاد ائمک اوچون اؤز درین حرمتلرینی بیلدیردیلر.      تدبیرده ایوب نمینی آذربایجان دموکرات فرقه سینین مراجعتنامه سینی، جلال زاهدی آذربایجان دموکرات فرقه سینین یئنی پلاتفورمونو و علی ابوذر آذربایجان دموکرات فرقه سینین اینترنت سایتینین فیلتر ائدیلمه سی حاقیندا بیلدیریشی اجلاس اشتراکچیلارین نظرینه چاتدیردیلار.      تدبیرین داوامیندا ۲۱ آذر حرکاتینین اشتراکچیسی لطفعلی اردبیلی فرقه نین ۶۰ ایللیی مناسبتی ایله ییغینجاق اشتراکچیلاری و قوناقلاری تبریک ائده رک آذربایجان دموکرات فرقه سینین فعالیتیندن دانیشاراق، آشاغیداکی گؤرولن ایشلری نمونه کیمی اجلاس اشتراکچیلارین دقتینه چاتدیردی. او ۲۱ آذر حرکاتینین ۶۰ ایللیینه حصر اولونان «آذربایجان خالقینین آزادلیغی یولوندا مبارزلر» آدلی فتوآلبوم، سید جعفر پیشه ورینین آذریایجان رئسپوبلیکاسینین سیاسی پارتیا و اجتماعی تشکیلاتلار آرشیوینده ساخلانیلان الیازماسیندان ترتیب ائدیلن «خاطره لر» آدلی کتاب و «آذربایجان» قزئتینین یئنی دؤورونون(بئشینجی دؤور) نشر اولونماسی آذربایجان دموکرات فرقه سینین گؤردویو ده یرلی ایشلردندیر. همچنین او، خصوصی ایله بو ایشلرین گؤرولمه سینده فرقه ده چالیشان گنجلرین رولونو قید ائدی.      اجلاسین سونوندا یدالله نمینلی قطعنامه لایحه سینی اجلاس اشتراکچیلارین دقتینه چاتدیردی. قطعنامه بیر سسله قبول ائدیلدی. بئله لیکله ۲ ساعت داوام ائدن تدبیرسونا چاتدی.

مراجعتنامه

مراجعتنامه عزیز هموطنلر آذربایجانین مبارز خالقی!      ۱۳۲۰- ۱۳۲۵- جی ایللر، ایران تاریخینده قیزیل صحیفه کیمی حک اولونموشدور. بو ایللر نه تکجه یاددان چیخمایان، بلکه تکرار اولونمایان تاریخی ایللر دیر. آذربایجان خالقی بو تاریخی دؤورون امکانلاریندان استفاده ائتدی، آزادلیق اوغروندا گئدن مبارزه نین آغیرلیغینی اؤز اوزه رینه گوتوردو. بو مبارزه آلمان فاشیسمینین و ژاپن میلیتاریسمینین دارماداغین ائدیلمه سی حل ائدیجی مرحله یه قدم قویدو.      ستارخان بیر ایل تهران قوشونلاری و اونونلا بیرگه حرکت ائدن قارا داغ، ماراغا و مرند خانلارینین هجومو قارشیسیندا مقاومت گوستردی، بیرلشمیش مرتجع قوه لر تبریزین محاصره سینی سیندیرا بیلمه دی. آنجاق چار روسیاسینین قوشونلاری جلفا استقامتیندن آذربایجانا هجوم ائتدیکدن سونرا، ستارخان سلاحی یئره قویماق مجبوریتینده قالدی.      پیشه وری ستارخان کیمی حرکت ائتدی. او یاخشی باشا دوشوردو کی، متفقلر ایراندان گئتدیکدن سونرا رضاخان  دؤورونون دیکتاتوراسی یئنیدن برپا ائدیله جکدیر. لاکین او بوتون بو تهلوکه لی گله جکدن قورخماییب، موجود وضعیتدن استفاده ائتدی. آذربایجاندا ملی- دموکراتیک بیر تشکیلات یاراتدی. آذربایجان خالقینین مختلف صنیف و طبقه لری سرعتله بو تشکیلاتین سیرالارینا داخیل اولدولار. فرقه اطرافیندا بیرلشن خالق تهران قوشونلارینین ترک سلاح ائدیلمه سینه باشلادی. ارومیه استثنا اولماقلا، آذربایجانین باشقا شهر و قصبه لردینده او جمله دن تبریزده اردو و ژاندارم حصه لری مقاومت گؤسترمه دن سلاحی یئره قویدولار.      سرتیپ درخشانی و پیشه وری تبریز لشگرینین تسلیم اولونماسی حاقیندا مقاویله امضالادیلار. آذربایجاندا ملی حکومت یاراندی. سیاسی، اجتماعی، مدنی و اقتصادی اصلاحاتلار آپاریلماغا باشلاندی. ملی مجلسه سئچکی کئچیریلدی. ایلک دفعه ایران تاریخینده قادینلاردا کیشیلرله یاناشی و برابر حقوقلو بو سئچکیلرده اشتراک ائتدیلر. ملی مجلس، خالقین منافعینه خدمت ائدن بیر چوخ قانونلار تصویب ائتدی.      آنادیلی رسمی دؤلت دیلی اعلان ائدیلدی. بوتون دولت اداره لرینده و تحصیل موسسه لرینده ایش و تحصیل آنادیلینده آپاریلدی. بو آذربایجان خالقینین ایلک تاریخی غلبه سی ایدی. بو ائله بیر غلبه ایدی کی اوندان ۶۰ ایل کئچمه سینه باخمایاراق، بیر نئچه نسیل بو تاریخی حادثه نین شاهدی اولماسادا، اونو نه تکجه اونوتمایب، بلکه اونون تکرار اولماسی اوغروندا مبارزه آپاریرلار.      ستارخان دؤورونده تبریزین محاصره سینی روس قوشونلاری سیندیردی. پیشه وری دؤورونده ایسه آذربایجانین محاصره سینی، آمریکا ژنراللاری شوارتسکف و رئیدلی نین باشچیلیق ائتدییی اویونجاق شاه قوشونو سیندیردی. ملی حکومت فیزیکی اولاراق آرادان آپاریلدی، لاکین اونون معنوی ارثی بئیینلرده ابدی اولاراق حک اولونودو. اسپارتاک عصیانی روم امپراتورو یولیوس سزار طرفیندن دارماداغین ائدیلدی. اسپارتاکچیلار چارمیخا چکیلدیلر. آمریکا سلاحی ایله سلاحلانان و اونون اونیفورمونو گئین شاهنشاه اردوسونون افسرلری آذربایجانین ایگید و قهرمان اوغوللارینی اسپارتاکچیلار کیمی چارمیخا چکدیلر. آذربایجان قیزینین ناموسونا توخوندولار. آذربایجان دموکرات فرقه سینین عضولرینی دین سیز آدلاندیردیلار و «قتله» شعاریله، اونلاری قتل عام ائتدیلر.      مینلرله کیشی، قادین، اوشاق و قوجا آذربایجانلینی حربی اسیر کیمی خوزستان و لورستانا سورگون ائتدیلر و «اسونس» و «بوخیئن والد» کیمی اؤلوم دوشرگه لرینده ساخلادیلار. بو جنایت آمریکا ژنراللارینین اشتراکی ایله باش وئردی. او ژنراللار کی ایکینجی دونیا محاربه سینده آلمانین اؤلوم دوشرگه لرینده ساخلانیلان حربی اسیرلرین آزاد ائدیلمه سینده اشتراک ائتمیشلر.      آمریکا ژنراللارینین فرمانی ایله حرکت ائدن تهران مرتجعلری یاددان چیخارتدیلار کی ایرانین آزادلیق سئور ضیالی و سیاسی خادملری آذربایجاندا باش وئرن حادثه لری، دوزگون قیمتلندیردیلر.      نه اوچون روسلار ستارخان انقلابینی، آمریکانلیلار ایسه پیشه وری انقلابینی داغیتدیلار. اونا گؤره کی گئریده قالمیش کوتله نین باشیندا دوران ضیالیلار مرتجع حاکملره قارشی مبارزه ده تردد ائتدیلر. عبدالرحمان فرامرزی کیهان قزئتینین رداکتورو پیشه وری یه مراجعت ائده رک، یازیردی: آقای پیشه وری سن دیل مسئله سینی ایره لی سورمه سن، ایرانین ایکینجی ستارخانینا چئوریلرسن. بئله ضیالیلارین سایی آز دئییلدی. ملی جبهه نین رهبرلری ده پیشه وری یه، بادگانا و دکتر جاویده مراجعت ائده رک اونلاری پاک انسانلار و وطن پرور شخصیتلر کیمی سئجییه لندیریردیلر.      مشروطه دؤورونده کی تهران، ستارخانا کمک ائتمک عوضینه مخبرالدوله نی تبریزه گونده ردی.او ایسه ستارخانی کونوللو- مجبوری تهرانا یولاسالدی. فرامرزی لرین یاشادیغی تهران ایسه پیشه ورینی خلاص کار آدلاندیردیرلار، تهرانین آذربایجان طرفیندن آزاد ائتمه سینه امید بسله دیلر.      تبریز آیاغا قالخمیشدیر. شمال- جنوب و تهراندا آیاغا قالخسایدی، ایراندا دموکراتیا برقرار اولاردی. شمال سکوت ائتدی و جنوب، تهرانی هده له ییردی کی، آذربایجان عصیانی یاتیریلماسا، جنوب تهراندان آیریلاجاق دیر. بو تاریخی پارادوکس انسان شعور و دوشونجه سینه سیغمایان پارادوکس دیر. نه اوچون قشقای تورکلری، آذربایجان تورکلرینه قارشی باریشماز موقع توتدولار.      تاریخ هر شئیی اؤز یئرینه قویور. تهران حکومتی اویونجاغا چئویریلمیش قشقای باشچیلارینین حرکاتینا باروت و قورقوشوملا جواب وئردی. آذربایجان حرکاتی یاتیریلدی. قشقای طایفا باشچیلاری او جمله دن ناصرخان اؤلکه دن دیدرگین دوشدو.      بو تاریخی حادثه لر اونا گؤره تکرارلانیر کی، یاتانلار اویانسینلار. اویاقلار ایسه آلدانماسینلار. تهران ایرانین ان مرتجع قوه لرینین یووا سالدیغی مسکن دیر. آزادلیق و دموکراتیانی بوغان قوه لرین مرکزی دیر. سون ٨ ایللیک دؤور بیر داها ثبوت ائتدیکی ایران خالقلاری آزادلیق و دموکراتیا آرزوسو ایله یاشاییرلار. آزادلیغا قارشی  مقاومت نه قدر گوجلو اولسادا، خالقین آزادلیغینی همیشه لیک بوغماق مومکون دئییل دیر.      دونیادا باش وئرن حادثه لر ایراندان یان کئچمیر. ایران خالقلاری دونیا خالقلارینین آیریلماز حصه سی دیر. اقتصادی و مدنی انتگراسیا سرعتله ایره لی له ییر. آزادلیق و دموکراتیا ایسه اقتصادی انتگراسیانین آیریلماز حصه سی کیمی گئنیشلنیر. آزادلیق اولمایان اولکه ده، اقتصادی انکیشافدان دانیشماق معناسیزدیر. سیاسی دموکراتیا، اقتصادی دموکراتیانین ترکیب حصه سی دیر. اونلار بیر- بیرینی تکمیللشدیریر.      ملی منطقه لرده یاشایان خالقلارین ملی حقوقلارینین تامین ائدیلمه سی، عموم ایران آزادلیق مبارزه سینین ترکیب حصه سی دیر. اؤزوده ائله حصه سی دیر کی اونسوز(یعنی ملی حقوقلارین تامین ائدیلمه سی) آزادلیق و دموکراتیانین برقرار ائدیلمه سی مومکون دئییل دیر.      آذربایجان دموکرات فرقه سینین و آذربایجان ملی حکومتینین معنوی و سیاسی ارثی، آزادلیق، دموکراتیا و ملی حقوقلارین الده ائدیلمه سینین سیاسی اساسینی تشکیل ائدیر. ملی حقوقلار اوغروندا مبارزه آپاران خالق ملی حکومتین بیر ایللیک فعالتیندن روحلانیر و داها دا ایناملا مبارزه نی داوام ائتدیریر.      ایراندا فدرال دولتین یارادیلماسی و ملی ایالتلرده او جمله دن آذربایجاندا خودمختار حکومتین قورولماسی گونون طلبی دیر.  آذربایجانین مبارز خالقی!     آذربایجان دموکرات فرقه سینین یارانماسینین ۶۰ ایللییی عرفه سینده، ملی حقوقلارین الده ائدیلمه سی اوغروندا مبارزه نی گئنیشلندیرین. آذربایجان دموکرات فرقه سی

«حزب توده آذربایجان» فاشیست

آذربایجان میللی حوکومتینین باشچیسی سید جعفر پیشه وری، خالقلارین

آذربایجان میللی حوکومتینین باشچیسی سید جعفر پیشه وری، خالقلارین اؤز موقدراتینی تعیین ائتمه پرینسپی

     ۱۹٤۶- جی ایل یانوار آینین ۲۸- ده آذربایجان میللی حوکومتینین باشچیسی سید جعفر پیشه وری، تعیین موقدرات پرینسپینه اساسلاناراق، بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینین باش مجلسینه موراجعت ائتمیشدیر. او واختدان ۵۹ ایل کئچمه سینه باخمایاراق، شوونیستلرین آذربایجان تورکلرینه مناسبتلری ده ییشمه میشدیر. ۱۹٤۲- جی ایلده آتلانتیک اوکیانیندا اینگیلتره نین باش ناظیری چرچیل و آمریکا بیرلشمیش اشتاتلارینین پرزیدنتی روزولت گؤروشوب و دؤنیا سیاستینین یئنی ایستقامتی حاقیندا بیر سیرا موذاکره لر آپارمیشلار. اونلاردان بیریسی ده میللی موقدراتینی تعیین ائتمه حوقوقونون تانینماسیدیر. بو پرینسپه اساساَ هر میللت بو حوقوقدان ایستفاده ائده رک، اؤز دؤلتینی قورا بیلر.

     بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی یاراناندان سونرا آتلانتیک خارتیاسی اولدوغو کیمی بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینین نیظامنامه سینه داخل اولور.

     میللی حوکومتین باشچیسی سید جعفر پیشه وری بین الخالق موناسبتلر پرینسپلری چرچیوه سینده گئنیش دیپلماتیک مانورا ائتمه امکانلاریندان ایستفاده ائدیب، بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینا مراجعت ائتمیشدیر. بو موراجیعت دوزگون سیاسی- حقوقی حرکات اولدوغو اوچون، بو گونده اؤز اهمیتینی قوروب ساخلامیشدیر. بونا اساسلاناراق، بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینا گونده ریلن مکتوبون صورتینی اولدوغو کیمی درج ائتدیریریک؛

     دونیانین ان قدیم خالقلاریندان اولان آذربایجان خالقى اؤزونون زنگین میللى تاریخینه مالیکدیر. عصرلرین کئشمکئش لرینده او، اؤز میللى دیلینى، عادت و عنعنه لرینى قورویوب ساخلایابیلمیشدیر. ایران ظولمکارلارى آذربایجانى اؤز حاکیمییتلرى آلتینا آلاراق، اونون ثروتینى آمانسیزجاسینا تالادیلار. نتیجه ده آذربایجانین چیچکله نن کند و شهرلرى داغیلماق حددینه گلیب چاتدى. شووئنیست بؤیوک دؤولتچیلیک سییاستى یورودن ایران حؤکمدارلارى آذربایجانلىلارین وارلیغینى تامامیله اینکار ائتمه یه جهد گؤسته ریر، اونلارین دیلینى الیندن آلماقدان، هر جور تحقیر ائدیجى عمللردن چکینمیرلر.

    بونا باخمایاراق آذربایجان خالقى بیر گون ده اولسون، اؤز آزادلیغى اوغروندا موباریزه سینى دایاندیرمادى. آذربایجانلیلارین اؤز میللى آزادلیقلارى اوغروندا موباریزه سینین ان پارلاق نومونه سى ستتارخان، باقیرخان، شئخ محممد خییابانى و باشقالارینین حرکتلرى دیر. بو جسور اینسانلار موباریزه نین باشچیلاری، همده شهیدلرى ایدى. قانلى فاشیسم اوزه رینده دئموکراتیک دؤولتلرین غلبه سى آذربایجان خالقینین موباریزه سینه یئنى تکان وئردى، یئنى شراییط یاراتدى. تئهران حؤکومتینین موقاویمتینه باخمایاراق بو ایل ٢١ آذرینده (١٢ دئکابر) آذربایجان خالقینین عصرلردن برى آپاردیغى موباریزه سى غلبه ایله باشا چاتدى. آتلانتیک خارتییاسینا اویقون اولاراق میللى مجلیسین و آذربایجان میللى حؤکومتینین قورولماسى ایله نتیجه له ندى.

    آذربایجاندا دئموکراتیک اساسلارا دایاناراق بیر میللى حؤکومت قورولوب و اؤز فعالییتى باره ده بوتون دونیایا معلومات یاییب. ۵ میلیونلوق آذربایجان خالقى میللى دیلینین، تاریخینین، مدنییتینین کؤمه یى ایله اؤزونون موعاصیر بیر خالق اولدوغونو درک ائتدى و بیر ده هئچ واخت فارس ظولمونون آلتیندا اینله مه یه، فارس دیلینین ایرانداکى باشقا خالقلارین دیللرى اوزه رینده آقالیغینا ایجازه وئرمه یه جکدیر. بو خالق بیر نفر کیمى اؤز حیاتینى میللى آزادلیغینا و دؤولتینه قوربان وئرمه یه حاضیردیر.

    یئنى دئموکراتیک آذربایجان حؤکومتى قیسسا واخت عرضینده ایجتیماعى، ایقتیصادى، مدنى ساحه لرده جیددى ده ییشمه لر ائده بیلیب٫ داخیلى تهلوکه سیزلیک تام برقرار اولونوب. یئنى میللى حؤکومتین فعالییتى سایه سینده عصرلرله ایستیثمار اولونان خالق عادى اینسان شراییطینده یاشاماغا باشلاییب. بونونلا دا او، اؤز میللى دؤولتینى قوروماق، اونو ایداره ائتمه یه قادیر اولدوغونو گؤسته ریر.

    آذربایجان خالقینین ایراده سى ایله آتلانتیک خارتیاسینا، یعنى بؤیوک دئموکراتیک دؤولتلرین وعدلرینه اویغون اولاراق قورولان آذربایجان میللى حؤکومتى آرتیق دانیلماز فاکتدیر. بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتى باش مجلیسینه موراجیعتى ایله آذربایجان خالقى خاهیش ائدیر کى، آذربایجان میللى حؤکومتینین وارلیغى فاکتى تانینسین و کناردان موداخیله اولمادان، اونا اؤز طالئعینین اؤزو طرفیندن موعیینله شدیریلمه سینه تامینات وئریلسین.

     شرقده، خصوصاً ایراندا خالقلارین ملی مقدراتینی تعیین ائتمک حقوقونو آمریکا باشدا اولماقلا، غرب مدافعه ائدیر. اما اؤز منافعینه اویغون اولاراق. بو سیاست زیگزاگ فورمادا آپاریلیر، یوکسلن خطله گئتمیر. بونونلا یاناشی، همده ملی حاقلاری مداعه ائدیرلر. یئری گلمیشکن او زامان آذربایجان ملی حکومتینی دئویرمک اوچون گلن شاه قوشونونون حصه لرینین باشیندا آمریکالی گئنرال شووارتسکپدایانمیشدی. بو گون ایسه عکسینه، اونلار خالقلارین ملی حقوقلارینین تامین اولونماسینی مدافعه ائدیرلر.

     سید جعفر پیشه وری بیرلشمیش ملتلر تشکیلاتینا مراجعتی ملی حاقلارین تانینماسینا اساسلانیردی. بو سنده حکومت آتلانتیک خارتیاسینی(منشورینی) امضالایان انگیلتره و آمریکا، سونرادان بونا قوشولان سووئتلردن آذربایجان خالقینین مقدراتینی تامین اولونماسینا مقاومت گوسترن ایران حکومتینین یئرینده اوتوردولماسینی طلب ائدیردیلر.

     یوخاریدا قئید اولونان یازیدان مقصد اودور کی، معین سئواللارا جواب تاپمیش اولاق:

۱- میللی حوکومتین باشچیسی سید جعفر پیشه وری آذربایجان میللی حوکومتینین دؤنیا بیرلیی طرفیندن تانینماسیندا، نییه بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینا موراجعت ائتمیشدیر؟ (تجربه یه اساساً موقدراتینی تعیین ائتمه پرینسیپیندن بهره لنیب و اؤز دؤولتینی قورماق ایسته ین خالق، بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی طرفیندن رسمیته تانیلارسا، همین قوروم بین الخالق حوقوقون سوبییکتینه چئوریلر. پیشه وری نین مقصدی اوندان عبارت ایدی کی، اؤز خالقینی بو واسطه ایله ابدی آزادلیغا قووشدورسون. اونون مقصدی آذربایجان خالقینین دموکراتیک، میللی دؤولتینین یارادیلماسیندان عبارت ایدی).

۲- موقدراتینی تعیین ائتمه پرینسپی شعارینی ایره لی سورن دؤولتلر و ائله جه ده بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی آذربایجان میللی حوکومتین باشچیسی سید جعفر پیشه وری نین موراجعتینی نییه رسمیته تانیمادیلار؟ (حتی آذربایجان میللی حوکومتینین مغلوبییتینده غرب اؤلکه لری تهران مرکزی حوکومتینی دستکله دیلر و بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی آذربایجاندا باش وئرن جینایتلره اعتناسیز یاناشدی).

۳- ۶۰ایل همین تاریخی حادثه نین اوستوندن کئچمه سینه باخمایاراق، موقدراتینی تعیین ائتمه پرینسپی آذربایجان خالقینین اساس شعاری اولاراق، اؤز قوه سینی قورویوب ساخلامالیدیرمی؟

پرویز اسدی

بو اوزون عمرلیین سری نه دیر؟

بو اوزون عمرلیین سری نه دیر؟      ۶۰ ایل بوندان اؤنجه آذربایجاندا میرجعفر پیشه وری نین باشچیلیغی آلتیندا سیاسی- اجتماعی و مدنی نهضت یاراندی. ایرانین معاصیر تاریخینده بو نهضت ۲۱ آذر حرکاتی آدیله ثبت اولوندو. بو حرکاتین سیاسی رهبرلیی آذربایجان دموکرات فرقه سینین الینده ایدی. آذربایجان دموکرات فرقه سی ایران چرچیوه سینده آذربایجان اوچون اوزونی اداره ائتمه حقوقونی طلب ائتمیش و ایرانین اساس قانونون قید اولونموش ایالت و ولایت حاکمیتینی آذربایجاندا حیاتا کئچیرمک ایسته یردی. لاکین وطن سوگیسیندن ایره لی گلن بو ایستک، آمریکانین ال آلتیسی اولان محمدرضا پهلوی و اونون آمریکان اربابلارینی غضبه لندیردی. بو حرکاتین عین زاماندا ایرانین باشقا ایالتلرینه سرایت ائتمه سی قورخوسو، شاه رژیمینی لرزه یه سالدی. بونا گؤره دا ملی حکومتین بیرینجی ایل دونومینده شاهنشاه قشونو آمریکالی فرمانده لرین مصلحتی ایله آذربایجانا هجوم ائده رک، آذربایجان خالقینی اؤز قانینا قلتان ائتدی و «آذربایجانین نجاتی» نامینه اجتماعی، اقتصادی و مدنی فلاکتینی بو دیارا «ارمغان» گتیردی.      ۲۱ آذر نهضتی، مزدکلری، سربدارلار، خرم دینیلر و ایرانین چوخ سایلی انقلابی حرکاتی کیمی اؤزونه مخصوص تاریخه، میدانا گلمه شرایطینه و هابئله حیاتا کئچیریتدی اصلاحات و همین اصلاحاتین خالقلارین  حیاتینا قویدوغو تاثیره و ایده لوژی جهتدن انسانلارین دوشونجه لرینده قویدوغو ایزه مالکدیر. بورادا مقصد اوندان عبارت دئییل کی آذربایجان دموکرات فرقه سینین حیاتا کئچیرتدیی اصلاحاتلاردان سؤز آچیلسین. اونا گؤره کی کچن آلتی اون ایلده بوباره ده دئیلیب و یازیلیب و ایندی ده دئیلیر و یازیلیر. باشقا سؤزله فرقه نین گؤردویو ایشلر و حیاتا کئچیرتدی تدبیرلر اوقدر زنگین اولموشدور کی دوست- دوشمن اونا اعتراف ائدیر.      بو یازینین مقصدی اودور کی بو تاریخی حادثه دن لازمی درسلری آلینسین و بو حرکاتین و اونون سیاسی رهبری اولان آذربایجان دموکرات فرقه سینین اوزون عمرلیی سببلری آیدینلاشسین.      هم شاه، همده بوگون مختلف صنفی و اجتماعی باغلیلیغی اولان و رنگارنگ باخیشلاری اولان ایران «ضیالیلارینین» بیر قسمی ۲۱ آذر حرکتینین تاریخی، اجتماعی و مدنی کوکلرینی اورگنمک عوضیه بئله بیر «فکر» ایره لی سورولر کی آذربایجان دموکرات فرقه سی استالینین بارماغینین اشاره سی ایله یارانمیش و همین شخصین بارماغینین اشاره سیله محو اولموشدور. اونلار بونو دئمکله گویا اوزلرینین وطن داشلیق «بورجلارینی» اؤده میش اولورلار. بورادا بو مقصد قارشییا قویلمایب دیر کی بو قبیلدن اولان شخصلر ایله پلمیک و مباحثه آپاریلسین. اونا گؤره کی بو مباحثه دقیق آراشدیرمایا و علمی و منطقی اساسلارا و تاریخی شرایطی دوزگون قیمتلندیریلمه فاکتورلارینا اساسلاندیریلمالی دیر. بو دوزگون دئییل کی بیر نئچه سؤز یغیمی ایله بئله بیر تاریخی حرکتین اوزه رینه خط چکیلسین. لاکین بو «ضیالیلار»، «تاریخچیلر» کی فرقه ایله دشمنچیلیی وطن پرورلیین بیرینجی شرطی سایرلار، اونلار بئله بیر سوالا جواب وئرسینلر کی نه اوچون ۶۰ ایلدن سونرا بئله فرقه نین و اونون مرامی گونده لیکده دورور؟      اگر ۲۱ آذر حرکتی محو اولوب و اونون سیاسی رهبری آذربایجان دموکرات فرقه سی داغیلمیشدی اوندا نه اوچون بو قدر های- کوی سالینیر. بئله نظره گلیر کی بو «منطقین» بیر آیاغی آغساییر. اونا گؤره کی فلسفی و منطقی جهتدن محو اولان هر شئین ایزی بیر مدتدن سونرا سیلینیر و بیینلردن تمیزلنیر. لاکین اوزون عمرلیکده همین شئین ایزلری یاشاییر و نسیلدن نسیله داوام ائدیر. ۲۱ آذر حرکاتی دا بو منطقه اویغون دیر. اونا گؤره کی: ۱- ۲۱ آذر حرکاتی ملی و دموکراتیک حرکت دیر و اونون دایاغی آذربایجانین مختلف زمره لردن اولان انسانلاردیر. ۲- ۲۱ آذر حرکاتی بیر ایللیک حاکمیت دؤورونده ائله بیر تدبرلر و اصلاحاتلار حیاتا کئچیرمیشدیر کی اونون ایزلری آذربایجانین بوتون شهرلرینده و هابئله آذربایجان خالقینین دوشونجه لرینده حک اولونموشدور. ۳- ۲۱ آذر حرکاتی ائله بیر اصلاحات و تدبیرلری حیاتا کئچیرتدی کی ۲۲ بهمن انقلابی همین وظیفه نی یئرینه یئتیره بیلمه دی. ٤- ۲۱ آذر حرکاتی و اونون سیاسی رهبری آذربایجان دموکرات فرقه سی کچن ۶۰ ایل مدتینده چراغ کیمی ملی و آزادلیق یولوندا مبارزه ائدن جوانلارا یول گوستریر و اونلاری سیاستین طوفانلی دریاسیندا ساقچیلیق  و سولچیلیق خسته لییندن نجات وئرمه یه چالیشیر.     ملی مسئله نین حلی عموم بشری پرابلم کیمی بوتون دونیادا موجود اولوب و موجود دور. مختلف حکومتلر اؤز سیاسی ایدئولوژی و صنفی ماهیتلریندن ایره لی گلن سیاستله بو مسئله ایله یاناشیرلار. سووئت اتفاقی داغیلدیقدان سونرا غرب دونیاسی اؤز کاسموپولتیک هدف لرینه چاتماق اوچون ملی مسئله دن ایکی طرفدن کسن قیلیج کیمی استفاده ائدیر.      بالکانلاردا، شرقی آوروپادا، کچمیش سووئت اتفاقینین اراضیسینده و سایر منطقه لرده ملی مینالار اکمکده دیر. غرب دونیاسینین فلسفه سینین ماهیتی بوندان عبارت دیر کی انسانلاردان بیر آلت کیمی استفاده ائتسین و اونلاری فردپرستیک و اندوویدالیسم سوق ائتسین. بونا گؤزه ده اؤز تبلیغات توپخاناسین ایشه سالمیش و اؤز استراتژی هدفلرینی ملی مسئله نین آرخاسیندا گیزلتسین. تام قطعیتله دئمک اولار کی سرمایه دارلیغ دونیانین و اونلارین باشیندا دوران آمریکا، خالقلارین مدنی، سیاسی و اجتماعی حقوقلارینین برپا اولونماسینا بیر اوقدر ده علاقه سی یوخدور. باشقا طرفدن حقیقی نهضتلر و حرکتلردن ایسه خوشی گلمیر. و اساساً بئله بیر نهضتلرین و حرکتلرین اولماسی غربین بویوک سیاستلرینه خدمت ائتمیر. ائله بونا گؤره ده بوگون اصیل ملی حرکتلر و نهضتلر چتین و تضادلی بیر وضعیت ایله راستلاشمیشلار. اونلار بیر طرفدن ملی حقوقلارینی الده ائتمک اوچون ارتجاعی حکومتلرله مبارزه آپارمالی، باشقا طرفدن آمریکانین ال آلتیسینا چئویرمه مه لی دیرلر.      تاسفله ایراندا ارتجاعین و دوشونمه میش سیاستی نتیجه سینده نه تکجه ملی مسئله حل اولمامیش بلکه کول آلتیندا کؤزه چئوریلمیشدیر. ملی حقوقی الده ائتمک یولدا مبارزه، ایران خالقلاری طرفیندن اون ایللر دیر کی داوام ائدیر. علی الخصوص سووئت اتفاقی داغیلدیقدان سونرا و ایران سرحدلرینده مستقل دؤلتلرین میدانا گلمه سی بو ملی و مبارزه نی شدتلندیرمیشدی.      ایران خالقلاری هامیلیقلا ملی مبارزه ده اشتراک ائدیرلر. لاکین اونلارین ملی خصوصیتلری و تشکیلاتلانمالاری  بیر- بیری ایله فرقلی دیر. مثال اوچون ایران کوردستانیندا، کوردلر ایران کوردستان پارتیاسینین اطرافیندا بیرلشمیش و بو پارتیا کورد خالقینین مبارزه سینین فقره ستونی کیمی دیر. ایراندا یاشایان کوردلرین آچیق و دولایی یولی ایله بو پارتیا سمپاتیلاری وار و بو پارتیانی ملی حقوقلارینین الده ائدیلمه سی اوچون رئال بیر قوه ساییرلار. اساساً کوردلر اجتماعی بیرلیکده یاشایان خالق دیرلار. بونا گؤره ده کوردلر بیر هدف اوغروندا مبارزه آپایرلار. خوزستاندا، بلوچستاندا بو خصوصیت باشقا جور دیر. آذربایجانیلار کوردلرین عکسینه اولاراق، داها از اندویدوآلیسم روحیه، سرکرده لیک و سؤزونی باشقالاریندان یوکسک توتماق بو خالق آراسیندا نرمال وضعیت داها چوخدور. آذربایجانلیلار  تئز بیر زاماندا تشکیلاتلانیرلار و همین تشکیلاتیلاردا اؤز دوشونجه لری اوزه رینده اصرار ائدیرلر، سونرا اختلاف یارانیر و تئز بیر زاماندا بیر- بیرندن آیریلیر و بیری بیرینه قارشی مبارزه باشلاییر.      بونا گؤره ده بوگونکی آذربایجاندا ایرانین باشقا ایالتلریندن چوخ ملی، سیاسی، مدنی تشکیلاتلار وار. بیر چوخ بئله بیر مبارزلر و گروپلار «قیلینجی اغاجدان اولان قهرمانلارین» آرخاسینا گئیمیش لاکن اونلارین «دون کیشوت» لاری تئز بیر زامان اؤز ماهیتینی بروز وئرمیش و اونلارین «نهضت» لرینی اؤز استقامتیندن چیخاریر. اون ایللیک حادثه لر گوستریر کی بئله بیر گروپلار اوزاق یولا چیخا بیلمه جکلر.       آذربایجانلی جوانلاری و ضیالیلاری ملی حقوقلارین الده ائدیلمه سی یولوندا مبارزه یه قوشولان زامان یاخشی اولار کی بیرینجی نوبه ده آذربایجان دموکرات فرقه سینین تاریخی تجربه سیله تانیش اولسونلار و اؤز قوه لرینی بیرلشدیرسینلر. نه گوزل دیبلر «عاقلی آدم باشقالرینین تجربه سینی ده اؤز تجربه سی ساییر، عاقلی اولمایان ایسه اؤز تجربه سیندن ده استفاده ائده بیلمیر». ابوذر

آذربایجان میللی حوکومتی، بین الخالق مستویده

آذربایجان میللی حوکومتی، بین الخالق مستویده      بشریت تاریخی، دؤیوش و موبارزه تاریخی دیر. بو دؤیوش ایلکین زامانلاردا طبیعته قارشی، وارلیغین قورونماسی اوغروندا اولسادا، سونرا کی دؤورلرده جمعیتین قورولوش فورماسیندان آسیلی اولمایاراق، فرقلی شکیللرده آزادلیق و ایستقلالیت اوغروندا اولموشدور. تاریخین معین دؤورونده بؤیوک ایمپراتورلوقلارین یارانماسی و بو ایمپریالارین باشقا خالقلارا قارشی تجاوزکار عمل و سیاستلری نتیجه سینده، آزادلیق و استقلالیت اوغروندا موبارزه کوتله وی خالق عصیانی و انقلابینا چئوریلمیشدیر.      ۱۹ و ۲۰- جی عصرلرده بؤیوک دؤلتلرین مستعملیکه چیلیک سیاستلری داهادا گئنیش مقیاس آلدیغی اوچون، خالقلارین آزادلیق و استقلال اوغروندا موبارزه لری داهادا گئنیشلنمیش، دؤنمز و عمومی خاراکتر آلمیشدیر. بو پروسئسین سونونجو، ایکی دونیا موحاربه سی ایدی کی، میلیونلارلا گناه سیز انسانلارین اؤلومو ایله نتیجه لندی و بشریت تاریخینده قارا لکه کیمی حک اولوندو.      مترقی و دموکراتیک قوه لر بو فاجیعه دن نتیجه چیخاراراق، اونون تکرارلانماماسی اوچون، بین الخالق بیر قورومون یارادیلما ضرورتی ایله چیخیش ائتدیلر. اونلارین تشبوثو نتیجه سینده ۱۹٤۵- جی ایلده آمریکا بیرلشمیش اشتاتلارین سانفرانسیسکو شهرینده کئچیریلن کنفرانسدا بو بین الخالق قورومون(بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی) خارتیاسی امضالاندی و همین ایلین ۲٤ اکتیابردان قووه یه میندی.      بو خارتیادا بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینین یارانما ضرورتی حاقیندا دئییلیر:«بیز، بیرلشمیش میللتلر اولاراق، گله جک نسیللریمیزی قانلی و فاجیعه لی موحاربه لردن قوروماق اوچون، بشریت و انسانی ده یرلر او جمله دن قادین و کیشی و بوتون میللتلرین حوقوق برابرلیینی قورماق و بونونلادا انسانلار آراسیندا عدالت و حؤرمتی موختلف بین الخالق حوقوقلار چرچیوه سینده قوروماقلا، دونیادا صولح و بین الخالق تهلوکه سیزلیی قورویب، بشریت و عموم دونیا انکیشافی نامینه بو خارتیانین یازیلماسی حاقیندا راضیلیغا گلمیش، «بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی» آدلی قورومون یارانماسی و معین ائدیلمیش استقامتده ایش آپاراجاغینی اعلان ائدیریک».      بئله لیکله، بوتون بشریت و میللتلرین طبیعی و انسانی حوقوقلارینین تامین ائدیلمه سی ایله، دونیادا آزادلیق، عدالت و صولحون برقرار اولونماسینا حوقوقی و بین الخالق زمین یاراندی و بو قورومون اؤز انکیشاف و تکمیللشمه یولوندا موختلف کونوئنسییالار قبول اولوندو.      بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی، قبول ائتمیش و اؤز یارانلما ضرورتیندن دوغان ان اؤنملی کونوئنسییالاردان، «انسان حاقلاری»، «آیری سئچکیلیین بوتون نوعلرینین آرادان قالدیریلماسی»، «ایقتصادی، ایجتماعی و مدنی حوقوقلار»، «مدنی و سیاسی حوقوقلار» و «اؤلوم حکمونون لغو ائدیلمه سی» کانوئنسییالاریندان آد چکمک اولار.      بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی، اینسان حاقلارینی موختلف درجه لره، او جمله دن اساس حوقوقلار و سیاسی، ایجتماعی، ایقتصادی و مدنی حوقوقلارا بؤله رک، بو حوقوقلارلا باغلی، دونیا دؤلتلری قارشیسیندا دوران وظیفه و عهده لیکلری معینلشدیردی.      نظره آلینان کانوئنسییالاری امضالایان دؤلتلر، او جمله دن ایران دؤلتی، قبول ائتمیشلر کی، اؤلکه لرینده یاشایان اینسانلاری بو حوقوقلاردان محروم ائتمه یه جکلر و اگر معین سببلره گؤره بو حوقوقلار تامین اولونمایبسا، اؤز گوجلریندن استفاده ائده رک، بو یؤنده اولان مانئعه لری آرادان قالدیرسینلار.      عینی زاماندا اینسان حاقلارینین اجرا ائدیلمه سی اوچون تامینات اولاراق، بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی خارتیاسینین سونونجو ماده لرینده بئله قئید ائدیلمیشدیر:«هر بیر اینسان اؤز اؤلکه سینین دؤلت و حاکمیتیندن طلب ائتمه یه حاقی واردیر کی، اؤلکه داخلینده و بین الخالق عالمده اینسان حاقلارینین تامین و اجرا ائدیلمه سی اوچون لازمی تدبیر گؤروب، شرایط یاراتسین».      قبول ائدیلمیش کونوئنسییالارین تامیناتیلا باغلی باشقا یول و ماده لرده نظرده توتولموشدور. او جمله دن وطنداشلارین «مدنی اطاعت سیزلیک» حاقی. بو باره ده بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی اینسان حاقلاری کونوئنسییاسینین بیرینجی بؤلومون۲۰- جی ماده سینده دئیلیر:«هر بیر اینسان یالنیز اونون حاقلارینی(بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینین کانوئنسییالاریندا نظرده توتولموش حاقلار)، تامین ائدن جمعیت قارشیسیندا وطنداشلیق بورجو واردیر. او جمعیت کی، قبول ائدیلمیش حاقلار اساسیندا اونون انکیشافی و تکامولی اوچون لازمی شرایطی یارادیر». باشقا سؤزله دئسک، اگر وطنداشلارین نظرده توتولموش اینسان حاقلاری حاکمیت و دؤلت طرفیندن هر هانسی بهانه ایله پوزولورسا، اونون «مدنی اطاعتسیزلیک» حوقوقوندان ایستفاده ائتمک حاقی واردیر.      اینسان حاقلاری، حاکمیت و دؤلتلر طرفیندن پوزولماسینا هر هانسی بیر «ایضاح» ائدیجی سبب قبول اولونمازدیر. اونا گؤره کی، بو حوقوقلار بشریت اوچون ان اساسلی حاقلار حساب اولونور. بئله لیکله قبول ائدیلمیش حاقلارین پوزولماسی، هر هانسی بیر قروپ و یا طبقه نین قانونسوز منافعلرینین قورونماسینا خدمت ائتمک، دئمک دیر.      اینسان حاقلارینین اساس ماهیتینی بئله اختیصار ائتمک اولار: هر بیر اینسان، «اینسانلیق» و «اینسان» اولدوغو اوچون برابر و عدالتلی حقوقلاردان بهره لنمه لیدیر. اینسان حاقلارینین ماهیتینده، اینسانلارین جینس، رنگ، میللیت، دین، دوشونجه و ایجتماعی دوروما مالک اولدوقلاری فرقلر، اونلارین باشقالارینا نسبت هر هانسی بیر یوکسک امتیازا صاحب اولوب، اولمادیقلارینا اؤلچو و معیار دئییل دیر. بو فرقلر سبب اولابیلمز کی، بیر سیرا اینسانلار معین ائدیلمیش حقوقلاردان بهره لنسینلر، باشقا بیر قسمی اونلاردان محروم اولسونلار.      آذربایجان دموکرات فرقه سی ده بین الخالق کونوئنسییالار، او جمله دن آتلانتیک خارتیاسینی رهبر توتاراق، ۱۹٤۵- جی ایلده آذربایجاندا میللی حوکومت یاراتدی. بو میللی و دموکراتیک حوکومت هر هانسی بیر خان، شاه و یا باشقا دؤلتین منافعلرینین تامین ائدیلمه سی خاطرینه دئییل، محض معاصر تاریخده آذربایجان خالقینین میللی منافعینین قورونماسی نامینه یارادیلمیشدیر. آذربایجان میللی حوکومتینین بیر ایللیک فعالیتی و حیاتا کئچیریتدیی گئنیش و کؤکلو سیاسی، ایقتصادی، ایجتماعی و مدنی اصلاحاتلار بونا بارز ثبوت دور.      قید ائتمک لازم دیر کی، آذربایجان میللی حوکومتینین یارادیلماسی تکجه ۱۹٤۵- جی ایلده بین الخالق عالم طرفیندن قبول اولونموش کانوئنسییالار اساسیندا دئییل، تاریخی زمین و ایران اؤلکه سینده موجود اولان رئال شرایط، همچنین بو اؤلکه نین بیرینجی یازیلمیش آنایاساسینا اویغون و بو آنایاسادا نظرده توتولموش ماده لر اساسیندا تشکیل اولموشدور. بئله کی، مشروطه انقلابی نتیجه سینده تصدیق ائدیلمیش آنایاسادا، اؤلکه نین چوخ میللتلی اولماسینی نظره آلاراق، اونون انضباطی بؤلگوسو حاقیندا یازیلمیشدیر: -          سیاسی ایشلرین آسانلاشدیریلماسی اوچون، ایران محروسه مملکتی، ایالت و ولایتلره بؤلونور. -          ایالت، مملکتین بیر حصه سی دیر کی، مرکزی حوکومته مالک دیر و ولایتلره بؤلونور. -          ایران محروسه مملکتی دؤرد ایالتدن، آذربایجان، کرمان و بلوچستان، فارس و خوراساندان عبارت دیر. -          هر بیر ایالتین یئرلی خصوصیتلرینی نظره آلاراق، اونون اراضیسی ایران اؤلکه سی چرچیوه سینده توخونولمازدیر. -          ایالت و ولایت ایشلرینین تنظیم له مک و لازمی تدبیرلر گؤرمک اوچون، ایالت و ولایت انجملری تشکیل اولونور. -          اؤلکه نین چوخ ملتلی اولدوغونو نظره آلاراق، هر هانسی بیر دیل، دؤلتین رسمی دیلی کیمی قبول ائدیلمه میشدیر.     محض ایرانین بیرینجی آنایاساسیندا نظرده توتولموش، ایالت و ولایت انجمنلری قانونلاری اساسیندا، آذربایجانین گؤرکملی سیاسی خادمی، شیخ محمد خیابانی «آزادیستان» آدلی حؤکومت یاراتدی.      آذربایجان دموکرات فرقه سی ده بوتون بونلاری نظره آلاراق، اؤلکه نین طبیعی شرایطینه اویغون یازیلمیش و مستعملکه چیلیک سیاستی یورودن دؤلتلرین مداخله سی نتیجه سینده اجرا ائدیلمه میش اساس قانونلاری چرچیوه سینده، عینی زاماندا دونیا مقیاسیندا گئدن سیاسی پروسئسلری نظره آلاراق، آذربایجاندا میللی حوکومت یاراتمیشدیر.      آذربایجان میللی حوکومتی، اؤلکه نین آنایاساسی، بین الخالق حقوق و آتلانتیک خارتیاسینین حقوقی دایاقلارینا اساساً یارادیلسادا، دونیانین ایکی قطبلی قورولوشو و مستعملکه چیلیک سیاستی یورودن دؤلتلر سیاستینین قوربانی اولدو.      اؤلکه قانونلاری مرتجع حاکمیتلر طرفیندن و بین الخالق حقوق، مستملکه چیلیک سیاستی یورودن دؤلتلر طرفیندن پوزولماسینا باخمایاراق، قانونون عالی لیی و قبول ائدیلمیش بین الخالق حقوقلار اؤز قوه سینی ساخلاییر و ساخلایاجاقدیر.      آذربایجان دموکرات فرقه سی، قانونون عالی لیی و قبول ائدیلمیش بین الخالق حوقوقلارین حیاتا کئچیریلمه ضرورتینی نظره آلاراق، ایرانین بیرینجی آنایاساسیندا(ایالت و ولایت حاقیندا قانونلار) و بیرینجی آنایاسا چرچیوه سینده یازیلمیش ایندیکی آنایاسانین ۱۵، ۱۹، ۱۰۰، ۱۰۱ و ۱۰۲ مدعالارینی، عینی زاماندا بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینین کونوئنسییالاری، خصوصیله ۱۶ دئکابیر ۱۹۶۶- جی ایلده قبول ائدیلمیش «ایقتصادی، ایجتماعی و مدنی حوقوقلار» کونوئنسییاسینین اجرا ائدیلمه سینی طلب ائدیر.      بیز اینانیریق کی، آذربایجان خالقینا قارشی بوتون بو حاقسیزلیقلارا باخمایاراق، آذربایجانلیلارین طبیعی و اینسانی حاقلاری، میللتین بیرگه مبارزه سی نتیجه سینده برپا اولوناجاقدیر. رامین شهامتی فرد

۲۱ آذر حرکاتینین غلبه سینده فدائیلرین رولو

۲۱ آذر حرکاتینین غلبه سینده فدائیلرین رولو      اؤز خالقینین و اؤلکه سینین آزادلیغی یولوندا جانینی قوربان ورمه یه حاضیر اولان آداملارا فدائی آدی وئریلمیشدیر. عینی زاماندا عرب دیلینده بئله آداملارا موجاهید دئییلمیشدیر. آذربایجان خالقینین موباریزه تاریخینده بابک حرکاتیندان باشلامیش ۱۹۰۵- ۱۹۱۱- جی ایللرده باش وئرمیش مشروطه حرکاتینا قدر آذربایجان موباریزلری اؤزلرینی فدائی آدلاندیرمیشلار. ۱۹۰۶- جی ایلده مشروطه حرکاتینین رهبرلریندن بیری، علی موسیو طرفیندن فدائیلرین قارشیسیندا دوران وظیفه لر حاققیندا ۲۱ ماده لیک نظامنامه یازیلمیش، «مرکز غیبی» (گیزلی مرکز) آدلی تشکیلات طرفیندن انقلابچیلار آراسیندا یاییلمیشدیر.      اؤزونو قوربان وئرمیه حاضیر اولان، نظامنامه ده یازیلمیش ماده لری قبول ائدنلر آنکئتلر دولدوروب، امضا آتاندان سونرا، فدائیلرین سیرالارینا قبول اولونوردولار. همین فدائیلر ایلک گونلرده گیزلی مرکز تشکیلاتی طرفیندن سیلاحلاندیریلیردی. بو فدائیلرین فداکارلیقلاری نتیجه سینده شاهلیق رژیمینین سیلاحلی فراشلاری (پولیسلری) اولان قولدور دسته لرینین انقلابچیلارا قارشی ترورلارینین قارشیسی آلینمیشدیر. بونون نتیجه سینده فدائیلرین نفوذ و حؤرمتلری گئنیش خالق کوتله لری آراسیندا آرتمیشدیر.      ۲۱ آذر حرکاتیندا اشتراک ائدن سیلاحلی قوه لره ده فدائی آدی وئریلمیشدیر.      آذربایجان دموکرات فیرقه سی مرکزی کومیته سینین ۱۹٤۵- جی ایلین اوکتیابر آییندا کئچیریلن بیرینجی قورولتایی طرفیندن سیلاحلی دسته لرین یارانماسی، اونلارا فدائی آدی وئریلمسی، فیرقه نین مرکزی کومیته سی و اونون یئرلرده اولان تشکیلاتلارینین باشلاناجاق سیلاحلی انقلابین حربی قرارگاهی اولماسی ایره لی سورولموشدور. ائلجه ده سیلاحلی موباریزه نین حربی هوجوم پلانی اولجه دن معین لشدیریلمیش، سیلاحلی فدائی دسته لرینین باش فرماندهی سید جعفر پیشه وری تعیین ائدیلمیشدیر.      فدائیلرین ترکیبینی اساساً کندلیلر تشکیل ائتمیشلر. فدائیلرین سیرالاریندان آذربایجاندا یاشایان بوتون طبقه لرین نوماینده لری، حتی قادینلاردا اشتراک ائتمیشلر.      آذربایجاندا بو زامان اوچ قات میللی ظولم حؤکم سوروردو. بیر طرفدن آذربایجان خالقینین میللی قورورو تاپدالانمیش، اونون آنا دیلی قاداغان ائدیلمیش، آذربایجانین اقتصادی، اجتماعی و مدنی انکیشافینا قصداً فیکیر وئریلمیردی. آذربایجاندا بوتون طبقه لرین موترقی حیصه لری موباریزه یه باشلامیشدی. خصوصیله کندلیلر فئوداللارین، خانلارین، دؤولت مامورلاری طرفیندن هر جور تحقیر، غارت و ظولمه معروض قالدیقلاری اوچون چیخیش یولونو انقلابی موباریزه ده گؤرور، اومودلارینی آذربایجان دموکرات فرقه سینین رهبریتینده گؤروردولر. اونا گؤره ده، کندلیلر اؤزلرینین یورغان دؤشکلرینی و مال قاراسینی ساتیب سیلاحلانماغا چالیشیردیلار. عینی زاماندا فدائیلرین سیرالارینا تمیز، نفوذلو، قورخماز، حربی وضعیتی بیلن و سیلاحی اولان فیرقه عضولری جلب اولونموشدور. انقلاب باشلایان زامان فدائیلرین هامیسی دئمک اولار کی، فیرقه نین عضوو ایدیلر.      بوتون آذربایجانین رایون، شهر و کندلرینده گیزلی صورتده فدائی دسته لرینی یاراتماق فیرقه تشکیلاتلارینا تاپشیریلمیشدی و بو ساحه ده مسئولیتی اونلار داشییردیلار. اونلار فدائی دسته لرینین ترکیبینی معین لشدیریب سیاهیلاری سید جعفر پیشه وری اوچون مرکزی کومیته یه گوندریردیلر. فدائی دسته لرینه یئرلی شرایطه اویغون اولاراق ۱۰ نفره، ۵۰ نفره، ۱۰۰ نفره و داها چوخ اولان یئرلرده بیر نفر باشچی تعیین اولونموشدور. بو باشچیلار اساسا فیرقه تشکیلاتلارینین باشچیلاری ایدیلر. عینی زاماندا هر بیر رایوندا و شهرلرده اولان فدائی دسته لرینه بیر فرمانده ده تعیین اولونموشدور.      آذربایجاندا شاهلیق رژیمینین تقریبا ۲۰ مین نفرلیک هر جور سیلاحلانمیش اوردوسو، ژاندارم و پلیس قووه لری ساخلانیلیردی. بو قووه لر آراسیندا ایش آپارماق، اونلارین فدائی لره قارشی سیلاح قالدیرماسی و یا خود فدائیلر ایله بیرلشمه لری اوچون تدبیرلر گؤرولمه سی مقصدیله فیرقه تشکیلاتلاری طرفیندن نفوذلو و باجاریقلی آداملار آیریلمیشدی. شاهلیق رژیمینین آذربایجاندا اینانیلمیش سیلاحلی قووه لری ژاندارملار ایدی.      بونلار داغینیق حالدا یئرلشدیکلری اوچون، بیرینجی نؤوبه ده اونلارین ترک سیلاح اولونماسی مسله سی قارشیدا دوروردو. فدائیلر شاهلیق رژیمینین بو اینانیلمیش و داغینیق قووه لرینی غفلتاً ترک سیلاح ائتمکله، اونلارین الینده اولان سیلاحلارلا کندلیلرین سیلاحلانماسینی تامین ائتمکله برابر ژاندارم اوردو ایله بیرلشمه سینه امکان وئریلمیر و بودا اوردودا روح دوشگونلویونون یارانماسینا کؤمک ائدیردی.      فدائی دسته لری ۱۹٤۵- جی ایلین نویابر آیینین ۱٤- دن باشلایاراق دکابر آیینین ۱۸- قدر دئمک اولار کی، آذربایجانین بوتون اراضیسینی شاهلیق رژیمینین و ارتجاعنین سیلاحلی قووه لریندن تمیزلمیشدیرلر.      فدائی لرین گرگین زحمتی نتیجه سینده ۱۹٤۵- جی ایل دکابر آیینین ۱۲- دن آذربایجان میللی مجلیسی ایشه باشلامیش ۱۰۱ نفر نماینده دن ۷۵ نفری میللی مجلیسین بیرینجی اجلاسیندا اشتراک ائتمیشدیر. ۲۶ نفر میللی مجلیسین نماینده لری اولان فدائی باشچیلاریندان و فیرقه عضولریندن جبهه لرده اولدوقلاری اوچون میللی مجلیسین بیرینجی اجلاسیندا اشتراک ائده بیلمه میشلر.      آذربایجان میللی مجلیسی دکابر آیینین ۱۲- ده کئچیریلن اجلاسدا سید جعفر پیشه وری باشدا اولماقلا، آذربایجان میللی حکومتینین ترکیبینی تصدیق ائتمیشدیر. آذربایجان میللی حکومتی قارشیسیندا قویدوغو وظیفه لر حاققیندا بوتون دونیایا ۱۵ ماده دن عبارت بیانات وئرمیشدیر.      آذربایجانین تامامیله آزاد ائدیلمه سی زامانی تقریبا ۲۳۰ نفر فدائی، ۵۵۰ نفر فیرقه عضوو شهید اولموش و ۱۲۷ نفر فدائی یارالانمیشدیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، بیر آی عرضینده بوتون آذربایجانین شاهلیق رژیمی و ارتجاعنین سیلاحلی قووه لریندن آز ایتگی وئرمکله تمیزلنمه سی هم فدائی لرین فداکارلیغی نتیجه سینده مومکون اولدو، همده آذربایجان خالقینین ایچه ریسیندن چیخان قوشون فدائیلره قارشی نه اینکی لازیمی قدر مقاومت گؤسترمه دی، حتی اونلارین بیر حیصه سی اؤز سیلاحلاری ایله فدائیلرین طرفینه کئچدی. چونکی شاهلیق رژیمینین سیلاحلی قووه لرینین آذربایجاندا یئرلشن ۲۰ مین نفره قدر قوشون حیصه سی فدائی لره بیر خلاصکار کیمی باخیردی.      آذربایجان میللی حکومتی خالقین منافعلری اساسیندا وئردییی دموکراتیک اصلاحاتلارین سرعتله و مقاومت سیز حیاتا کئچیریلمه سینده فدائی لرین اونودولماز رولو اولموشدور. فدائیلر اؤز آتلاری و اؤز خرجلری ایله آذربایجان میللی حکومتینه شرفله خیدمت ائتمیشلر.      آذربایجان میللی حکومتینین سیلاحلی قووه لری کمییتجه چوخ اولمامیشدیر. اونلارین سایی ۱۰ مین نفردن بیر آز آرتیق اولموشدور. سونرا میللی حکومت طرفیندن یارادیلمیش رسماً قیزیلباش آدلانان اوردونون سایی دا ۱۰ مینه قدر اولموشدور. میللی حکومتین سیلاحلی قووه لرینده ۸ ژنرال ، ۱٤ سرهنگ(پالکوونیک)، ۳۰۰ نفره قدر موختلیف رتبه لی ضابیطلر خیدمت ائتمیشلر. ائله جه ده ایران قوشونو ترک ائدیب آذربایجانا گلمیش ۱۳۰ نفر ظابیط «۲۱ آذر» حرکاتیندا فدایی لره کومک ائتمیشلر.      آذربایجان خالقینین موبارزه تاریخینده، خصوصی ایله ۱۹٤۵- ۱۹٤۶- جی ایللرده باش وئرمیش «۲۱ آذر» حرکاتیندا اشتراک ائدن فدائیلرین مردلیکله اؤلومون قبول ائتمه لری خالقیمیزین شرفینی اوجالتمیشدیر.      فدائینلردن شاه سئون قیزی سرییه، قوشاچای فدائیلرین باشچیسی قلی صبحی، مشکین فدائیلردن شیخ پولاد احمدی، اورمو فدائیلرینین باشچیسی محمدامین آزادوطن، ماراغا فدائیلرینین باشچسی میرزه ربیع کبیری، سراب فدائیلرینین باشچیسی سرهنگ غلامرضا جاویدان، ایران قوشونلارینی ترک ائدن آذربایجان فدائیلرینه کومه یه گلمیش سرهنگ هدایت حاتمی، کوردستان جبهه سینین فرماندهی گئنرال ابواقاسم عظیمی، میانا فدائیلرینین رهبرلریندن عباسعلی پنبه یی و مایور انصاری، اردبیل ایالتینین فرمانداری خلیل آذربادگان، ظابیط یحیی شیخی، آذربایجان میلی حکومتیتین باش پروکرورو فریدون ابراهیمی، مرند فدائیلرینین باشچیسی میرکاظم اعلم، قاراداغ فدائیلرینین باشچیسی عبدالصمد عمرانی، زنگان فدائی باشچیلاریندان سرهنگ یوسف مرتضوی، سرهنگ قاضی اسدالهی، میانا فدایی باشچیلاریندان مایور محمدعلی رامتین، و یوزلرله بئله اؤلومو مردلیکله قارشیلایان، دوشمنه هئچ بیر زامان اییلمه ین فدایلریمیزین خیدمتلری یاشایاجاق، آذربایجان خالقی اونلاری اونوتمایاجاقدیر.      آذربایجان میلی حکومتینین دوشمنلری ۵۰ ایلدن چوخدور کی ملی حکومتین حیاتا کئچیردییی دموکراتیک تدبیرلرینی تاثیردن سالماق اوچون اونا بوهتانلار اتمیش، ۲۱ آذر حرکاتینین اصیل ماهیتینی ساختالاشدیماق مقصدی ایله یوزلرله کیتابلار یازمیش، دؤورو مطبوعاتی اویدورمالارلا  دولدورموشلار. لاکین ۲۱ آذر حرکاتینین غلبه سی نتیجه سینده یارانمیش آذربایجان میللی حکومتینین حیاتا کئچیردیی دموکراتیک تدبیرلر گئتدیکجه اوز تاثیریینی ثبوتا یئتیریر.      آذربایجان میللی حکومتینین باشچیسی سید جعفر پیشه وری دئمیشکن:«آذربایجان خالقی فیرقه میزین و شهامتلی فدایلریمیزین یالنیز آذربایجانا دئییل، بوتون ایرانا ائتدیی تاریخی خیدمتلری ایللرله، یوز ایللرله یاد ائده جکدیر».  لطفعلی اردبیلی(فلکی)

۲۱آذر حرکاتینین ۶۰ ایللیی مناسبتی ایله آذر بایجان خالقینی

آذربایجان دموکرات فرقه سینین بیاناتی

آذربایجان دموکرات فرقه سینین بیاناتی     ۲۱ آذر حرکاتینین۶۰ ایلی تمام اولدو. هم ۲۱ آذر حرکاتی همده او دؤوردن کئچن۶۰ ایلده ایراندا و دونیادا طالع یوکلو حادثه لر باش وئردی. آذربایجان خالقی ژاندارم و مولکه دار ظلمونه، ایرانین مرتجع قوه لرینین رضاخان دیکتاتوراسینی یئنیدن برپا ائتمک نیتینه قارشی، اولوم- دیریم مبارزه سینه باشلادی. همین مبارزه یه رهبرلیک ائتمک مقصدی ایله عموم ملی خصوصیت داشییان، آذربایجان دموکرات فرقه سی تشکیل ائدیلدی. انقلابی مبارزه یه تام حاضر اولان آذربایجان خالقینی قیسا بیر مدتده سفربر ائتدی. آذربایجان خالقینین ملی و دموکراتیک حرکاتی ۲۱ آذر ۱۳۲٤- جی ایلده تام غلبه ایله نتیجه لندی.      ۲۱ آذر حرکاتی سلاحلی عصیان کیمی تاریخه دوشسه ده، اورمو حادثه لرینی استثناء ائتمکله، گئنیش مقیاسلی قانلی دؤیوش باش وئرمه دی. اونا گؤره باش وئرمه دی کی، تهران اؤزونو ایتیرمیشدی. آذربایجاندا تهران مرتجعلرینین منافعلرینی مدافعه ائدن قووه لر خالق عموم حرکاتیندان قورخویا دوشه رک، تسلیم اولماق مجبوریتینده قالدیلار.      ۲۱ آذر حرکاتینین غلبه سی، آذربایجاندا ملی حکومتین تشکیل ائدیلمه سینی آسانلاشدیردی. ملی حکومت آذربایجان دموکرات فرقه سینین رهبرلیی ایله سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اصلاحاتلار آپاردی.      آذربایجان خالقینا صداقتله خدمت ائتمک ایسته ین اردو ضابیطلری و دؤلت مامورلارینین آذربایجاندا فعالیت گؤسترمه سی اوچون گئنیش امکان یاراندی. دموکراتیک سئچکی کئچیریلدی. آذربایجان ملی مجلسی ایشه باشلادی. ملی حکومتین ترکبیی و اونون دؤلت پراقراماسینی تصئیق ائتدی. آذربایجان خالقینین انقلابی نائلیتلرینی قوروماق اوچون، فدائی دسته لری ایله یآناشی، یئنی ملی اوردو یاراندی. ژاندارم و پلیس دستگاهی لغو ائدیلدی. شهرو کندلرده اهالینین تهلوکه سیزلیینی قوروماق مقصدی ایله ملی نظمیه تشکیلاتی فعالیته باشلادی.      آذربایجان دیلی رسمی دؤلت دیلی اعلان ائدیلدی. دؤلت اداره لرینده یازی آذربایجان دیلینده آپاریلدی. ابتدایی مکتبلردن باشلایاراق، عالی مکتبلره قدر تدریس آذربایجان دیلینده آپاریلدی. شهرلرین سیماسی ده یشیلدی، خیابانلارا و کوچه لره آسفالت دؤشندی. شهرلر آراسی یوللار سرعتله تعمیر اولوندو. کندلی- مالیک مناسبتلرینی تنظیم ائدن قانون قبول ائدیلدی. خالصه تورپاقلاری پولسوز اولاراق، کند اهالیسی آراسیندا بؤلوندو. اهالییه طبی خدمت اوچون شهر و کندلرده طب منطقه لری یاراندی. صاحب سیز اوشاقلاری دؤلت حمایه سی ایله احاطه ائتمک اوچون اوشاق ائولری آچیلدی. آذربایجان دموکرات فرقه سی و ملی حکومتین ادبییاتا، اینجه صنعته و عمومیتله ملی مدنیته قایغیسی نتیجه سینده ایران تاریخینده ایلک دفعه اولاراق، دؤلت فلارمونیاسی و دؤلت تئاتری ایشه باشلادی.      بو مدنیت مرکزلرینین شعبه لری آذربایجانین شهرلرینده یارادیلدی. ادبیات و شعرین انکیشاف ائتدیریلمه سی اوچون، شاعرلر مجلیسی تشکیل ائدیلدی. شاعرلر مجلسینین متبوع اورقانی نشره باشلادی. تبریز، اورمو، زنگان و اردبیلده چوخ سایلی قزئتلر نشر ائدیلدی. تبریز رادیوسو تاسیس ائدیلدی. بو کوتله وی اینفورماسییا واسطه لری، تهران مرتجعلرینین آذربایجانا قارشی یاغدیردیقلاری تهمت و افترالاری افشا ائتمکله یاناشی آذربایجاندا آپاریلان مترقی اصلاحاتلارین گئدیشینی اؤز صحیفه لرینده عکس ائتدیریردی.      انقلابلار تاریخی، دفعه لرله ثبوتا یئتیرمیش دیر کی، خالقین آخار انرژینی سفربر ائدیلدیکده، انقلابی ده ییشیکلیکلرین سرعتله حیاتا کئچیریلیر. آذربایجان دموکرات فرقه سی محض بو استقامتده خالقی سفربر ائتدی و بیر ایل عرضینده ایران تاریخینده مثلی گؤرونمه ین معجزه لر یاراتدی. ائله معجزه لر کی اونون ایزینی تهران مرتجعلری آذربایجان خالقینین دوشونجه و شعوروندان سیله بیلمه دی. عکسینه بو نائلیتلر سینه دن سینه یه، نسیلدن نسیله کئچره ک، خالق داستانلارینا چئوریلدی. ائله داستانلار کی، بوگونده خالق آراسیندا گئنیش یایلیر.      آذربایجان دموکرات فرقه سی و آذربایجان ملی حکومتی یئنی دؤوره و یئنی شرایطه اویغون اولاراق، ملی مبارزه بایراغینا چئوریلیر. خالق، خصوصی ایله ضیالی گنجلر بو بایراق آلتیندا بیرلشیرلر، ملی حقوقلار اوغروندا مبارزه آپاریرلار.      بو مبارزه ده ایره لی سورولن شعارلار مختلف اولسادا، اساس و آپاریجی شعار فدرال دؤلت شعاری دیر. دئمک اولار کی مترقی قووه لرین عمومی شعاری دیر. ائله بیر شعار کی، اونون حیاتا کئچیریلمه سی ایله واحد ایران چرچیوه سینده ملتلرین تعیین مقدرات حقوقو رئاللاشیر.      دونیانین قلاباللاشدیغی بیر زامان ملی آزادلیق حرکاتینین غلبه سی اوچون گئنیش امکان و الوئریشلی شرایط یارانیر. آزادلیق سئور قووه لرین حرکت بیرلیی بو غلبه نین تامین ائدیلمه سی اوچون مهم عامل دیر. آذربایجان دموکرات فرقه سی ۱۳۸٤- جی ایلین آذر آیی