Zöhre Eliyeva

^{21 Azer milli varlığı tapdanmış xalqın üsyanı idi}

Zöhre Eliyeva

Milli Hökumet Stalin-Mikoyan güruhunun xeyaneti ile süqut etdi

Güney Azerbaycanda 1941-1946-cı illerdeki milli-demokratik herekatdan, bu herekatın zirvesi sayılan 21 Azer inqilabından 58 il keçir. Bu, güneyli-quzeyli Azerbaycanımızın XX esr tarixinin şanlı sehifesidir.

21 Azer ve Milli Hökumetle bağlı xeyli kitablar, tedqiqatlar, meqaleler, xatireler ve arxiv senedleri hem İranda, hem de onun hüdudlarından kenarda çap olunub. Bunların bir çoxu dövrün ve rejimlerin ruhuna uyğun yazıldığından onlardakı faktlar ve şerhler çox vaxt obyektiv mezmundan uzaq terzde oxucuya çatdırılıb.

MEA Şerqşünaslıq İnstitutunun Güney Azerbaycan elmi araşdırmalar qrupunun aparıcı elmi işçisi Ekrem Mişovdağlının sözlerine göre, 21 Azer ve Milli Hökumetle bağlı eserlerin çoxunda fakt ve şerhler ekser hallarda tehrif olunub: “Bezen, obyektiv düşünen müelliflere ürek sözünü açıq demeye ve heqiqetleri olduğu kimi yazmağa imkan verilmemişdir. İran inqilabına qeder bu ölkede çap olunmuş eser ve meqalelerde şah rejiminin Güney Azerbaycanda töretdiyi cinayetlerin, günahsız qetllerin, hebs ve sürgünlerin üzerinden sükutla keçilmiş ve ya olaylara mövcud rejimin menafeyine uyğun reng verilmişdir. Her şey rejimin senzurası altında olduğundan 1945-1946-cı illerde Azerbaycandakı hadiselerle bağlı meseleler birterefli şerh edilib. Şahenşah qoşununun 1946-cı ilin noyabr-dekabr aylarında Azerbaycana hücumuna ve töredilmiş qanlı hadiselere qanuni don geyindirmişdir. Töredilmiş cinayetlere beraet qazandırmağa cehd olunub. Bunun üçün qondarma ve uydurmalar ortaya atılıb”. Sovet rejimi dövründe Güney Azerbaycana aid yazılar, xüsusen 1941-1946-cı il Xalq Herekatı, 21 Azer ve Azerbaycan Milli Hökumetinin fealiyyeti ile bağlı bir çox meselerin şerhi siyasi rejimin mövcud çerçivesinden kenara çıxa bilmemişdir. Güney Azerbaycandakı herekata sovetlerin xeyaneti ve müdaxilesi, İran Xalq Partiyasının (Tude) Azerbaycan Demokratik Firqesine ve Azerbaycandakı Xalq Herekatına qısqanclığı, Milli Hökumetin süqutunda neft amilinin rolu ve İrana qarşı Sovet ekspansiyası, Milli Hökumetin taktiki sehvleri, şah qoşunlarının Azerbaycana hücumundan evvel hazırlanmış texribat emeliyyatı, meğlubiyyetin sebebleri ve ondan alınan derslere yeterince münasibet bildirilmemişdir. Elametdar haldır ki, son illerde çap olunan bir sıra kitablar, meqale ve xatireler, işıq üzü görmüş arxiv senedleri 21 Azer inqilabı ile bağlı qaranlıq metleblere aydınlıq getirir. Azerbaycan Demokratik Firqesi mühaciret dövründe (1947-2003) 21 Azerle, Azerbaycan Milli Hökumeti ve onun fealiyyetile bağlı xeyli materiallar çap olunmuşdur. Firqenin orqanı olan “Azerbaycan” qezeti ve jurnalı, “Seher” jurnalının sehifelerinde bu meseleye xüsusi yer verilmişdir.

1941-1946-cı illerde Güney Azerbaycandakı herekata, xüsusile 21 Azerle bağlı meselelere yanaşmanın birmenalı olmadığını vurğulayan E.Mişovdağlının sözlerine göre, bir sıra tedqiqat eserlerinde Güneydeki Xalq Herekatının, o sırada 21 Azerin milli zeminde, milli ve demokratik qüvvelerin isteyi, feal iştirakı ile baş verdiyi, herekatın hereketverici qüvvesinin xalq olduğu bildirilir: “Pehlevilerin zülmüne, rejimin zorakılığına meruz qalmış, milli varlığı tapdalanmış xalq çıxış yolunu ve qurtuluşu ayağa qalxıb mübarizeye qoşulmaqda ve zülmkar rejimi yıxmaqda görürdü. Herekatın milli zemininin hele Meşrute herekatı ve Xiyabani dövründen hazırlandığı söylenilir. Herekata rehberlik eden özeklerin çoxunun özü ve ya ata-babaları Settarxan ve Xiyabani herekatının iştirakçıları idiler. Onlar Rza şahın zindanlarından, teqib ve sürgün düşergelerinden keçib gelmiş adamlar olmuşlar. Ağır mübarize yolu keçmiş bu insanlar herekatın teşkilinde, müteşekkilleşmesinde ve kütleni mübarizeye qaldırmaq işinde, elece de Azerbaycan Demokratik Firqesinin yaradılmasında yeterince rol oynamışlar”.

E.Mişovdağlının qenaetince, bu konsepsiyanın terefinde olanlar her hansı bir ölkede baş veren demokratik herekata xarici yardımın olmasını istisna etmirler: “Her hansı siyasi-ictimai herekat zamanı xaricin yardımından yararlanmaq yeni mesele deyildi. Güney Azerbaycanda ve İranda 21 Azerden evvel olmuş herekatda da xarici yardımdan istifade olunmuşdur. Bu haqda ister Azerbaycan, isterse de İran tarixinde çoxlu faktlar mövcuddur. Lakin bu faktlar xalqın herekatdakı rolunu arxa plana keçire bilmez.

21 Azerde xarici herbi yardım meselesinde de fikirler haçalanır. Bir qrup tedqiqatçılar, herekata rehberlik edenler ve iştirakçılar bele hesab edirler ki, 21 Azerde fedailerin istifade etdikleri silahların çoxu İran ordusuna mexsus idi, terksilah zamanı onların elinden alınmışdı. 1941-ci ilin avqust ayında xarici qüvveler İrana yeridilerken meğlubiyyete ve ruh düşkünlüyüne uğramış İran ordusunun esgerleri külli miqdarda silahı atıb qaçmışdılar. Bu veziyyetden istifade eden xalq toplanmış silahın çox hissesini sonradan İran dövletine tehvil vermemiş ve Azerbaycanın bir çox yerlerinde (Erdebil, Marağa, Serab, Xoy, Urmiya) hemin silahlardan vaxtaşırı jandarmların terksilah olunmasında istifade etmişler. Bu cür yanaşmanın terefdarları 21 Azer herekatında sovet herbi yardımından istifade olunduğunu istisna etmirler”.

Azerbaycan Demokratik Firqesinin Moskvanın sifarişi ve Bakının eli ile yaradıldığını iddia edib, 21 Azer herekatının da xaricin isteyi ve telebi ile baş verdiyini söyleyenler tapıldı: “Onların fikrince, 21 Azerin ve Azerbaycan Milli Hökumetinin milli zemini yox idi, xaricin - sovetlerin “resepti” ve iştirakı ile emele gelmişdi. 21 Azer guya yad ellerin yaratdığı ve milli söykeneksiz “qondarma” bir herekat olmuşdur. Herekatda iştirak edenlerin bir çoxunun fedai paltarı geymiş sovet zabit ve esgerleri olduğu da bu sırada seslenen fikirlerdendir. Bu fikri seslendirenler hem İranda, hem de onun hüdudlarından kenarda vardı. Fikir müelliflerine Güney Azerbaycanda rast gelmek olur. Eger silah vermekle, herbi yardımla ve sifarişle istenilen meqsede nail olunsaydı, onda sovetlerin başlığı altında dünya sosialist sistemi yaranardı ve idare olunardı”.

İkinci dünya müharibesi illerinde Güneydeki Xalq Herekatına sovetlerin yardımı ve bir çox hallarda herekatı istiqametlendirmek işine kömeyi danılmazdır: “Lakin en önemlisi odur ki, bu herekatın esasında milli azadlığını isteyen xalq dayanmışdı, herekata güneyli soydaşlarımız başçılıq etmişdi. Güney Azerbaycandakı herekata sovetlerin müdaxilesinde bele bir cehet diqqetden kenarda qalmamalıdır ki, 21 Azere ve ondan evvelki olaylara sovetler terefinden gösterilen kömekde esas vasiteçi Quzey Azerbaycan, onun Sovet Ordusu sıralarında İrana gelmiş ziyalıları ve sıravi vetendaşları olmuşlar. Onlar Vetenin o biri parçasının azadlığını güneylilerden az istemirdiler. Bele şeraitde qardaşın doğma qardaşına inanmamağa menevi haqqı yox idi. Eslinde fakt ve senedler sübut edir ki, 1946-ci ilin aprelinedek Quzey Azerbaycan rehberliyi ve Güneydeki herekatın istiqametlendirilmesinde iştirak eden azerbaycanlıların özleri bele Stalin-Mikoyan güruhunun gizli hazırladığı xeyanet ve dönüklükden xebersiz idiler. Moskvanın açıq xeyanet ve riyakarlığına qarşı çıxmaq, müqavimet göstermek, hadiselerin sonrakı istiqametini deyişmek o zamankı tarixi şeraitde mümkün deyildi. Bu tarixi reallığı nezere almadan 21 Azerle bağlı hadiseleri obyektiv qiymetlendirmek mümkünsüzdür. Güneyde yaradılmış Milli Hökumetin süqutunun da sebeblerini bunda axtarmaq lazımdır