Qulam Yehya’nin "Xatire Kitabi"ndan

بو یازى طرفیمیزدن ائدیت ائدیلیبدیر. 21 آذر وئبلاگى

Açılmamış sehifeler silsilesinden. İlk defe çap olunur.

Qulam Yehya’nin "Xatire Kitabi"ndan
Dr. Semed Niknam

(1)- Pişeveri’nin Ölümü haqda

Muhaciret dövrünün başlanqıcında görülen mühüm işlerden biri de Fedailerle te’lim keçirilmesi işiydi. Bu işin teşkili ve ona rehberlik mene hevale edildi. Fedailer tedbiri çox heves ve ruh yüksekliyi ile qarşıladılar. Onlar verilen tapşırıqları can başla yerine yetirirdiler. Cesaretle demek olar ki Fedailer bu işe temiz vicdan ve pak qelble başladılar. Biz bu işi esasen iki yerde teşkil etmişdik. Bize verilmiş tapşırıq yerine yetirilenden sonra bir neçe gün gözlemeyi meslehet gördüler. Ve’d edilmiş vaxt başa çatdı. Men yene de muraciet etdim, yene de meslehet gördüler ki bir qeder de sebr edek. Bu haqda Pişeveri’ye me’lumat verdim. O da dedi ki bu defe menimle Kirovabad’a da (Gence) getmek fikrindedir. O da işin tezlikle başlanılmasına telesirdi.

Biz Kirovabad’a çatdıq. Men Fedailerin işiyle, onların iş, meişet ve başqa işleri ile meşqul oldum. Pişeveri de şeherle tanış oldu. Biz Kirovabad’dan (Gence’den) Şeki’ye getmeliydik. Pişeveri ne ise çox telesirdi. Axşam bele qerara alındı ki seher tezden Gence’den çıxıb Şeki’ye gedek. Men xahiş etdim ki men qalan işleri de gece görüb qurtarım ve seher ne vaxt deseler o zaman men de hazır olum. Pişeveri keçmişden bir yerde işledikleri Nezer Heyderov’un evinde qalırdı. Seher saat 5’de meni çağırdılar. Men mehmanxanadan çıxdım. Bizim bele tezden getmeyimize Nezer Heyderov berk e’tiraz etdi. Pişeveri cavabında dedi ki üreyim zeifdir, Yevlax’ın istisine düşmemek üçün isteyirem ki oranı tezden istiye düşmemiş keçek. Biz maşına oturarken dedim ki men gece yatmamışam ona göre de qabaqcadan üzr isteyirem. Menim maşının arxa terefinde oturmağımı meslehet gördüler. Mene ele gelir ki maşın hele şeherden çıxmamış yatmışam.
Sonrasından daha xeberim olmayıb, sonrakı hadiselerin gedişi bir daha gösterir ki menden sonra sürücü ile qabaqda eyleşmiş Pişeveri’ni ve arxada menimle yanaşı eyleşmiş Nuri Quliyev’i de yuxu tutur. Bu zaman yeqin ki sürücünü de seherin xoş ve serin havası xumarlandırıb. Bu zaman maşın yoldan çıxır, Pişeveri sürücüye qışqırır ki ne edirsen, sürücü yeqin ki tormuz evezine qazı basır. Maşını sağdan birden sola teref alır, maşın körpünün divarına deyir. Zerbden Pişeveri’nin bir neçe qabırqası sınır. Quliyev’in ayağı lüleden sınır ve hetta bud lülesi eti deşib üze çıxır. Menim de başım berk deyir ve özümden gedib huşumu itirirem, bizi oradan Yevlax xestexanasına aparırlar. Yeddi saat huşsuz özümü hiss etmeden qalıram.

Bu hadise haqqında fovri (te’cili. S N.) Bakı’ya xeber verilir ve rayonda da ses yayılır ki bele bir bedbext hadise baş vermişdir. Menim uzun müddet huşsuz qaldığımı görüb menim ölümüm barede xeber yaylır. Men özüme gelerken ağlamaq sesi eşitdim, lakin gözlerimi aça bilmedim, başımdan axan qan gözlerimi yummuşdu . Men ancaq onu soruşdum ki ne üçün yoldaşlar ağlayır, meyer ne olubdur? Yoldaşlar menim sualımdan fovqilade sevinib cavabında dediler ki heç ne olmayıb ve onlar da ağlamırlar, eksine gülürler. Yoldaşların dediyine göre evvelce Pişeveri’nin halı yaxşıymış, mene baxıb demişdi ki "heyf olsun Qevam us-Seltene’den intiqam almadan Qulam’i elden verdik". Bizi Yevlax’dan teyyare ile Bakı’ya getiriller ve men üç aydan sonra bildim ki Pişeveri vefat etmişdir. Pişeveri’nin ölümü meni berk sarsıtdı, bir neçe gün özüme gele bilmedim. Bağda qalmayıb şehere köçdük. Ona göre ki, onun defn olunduğu yerden keçerken mene çox pis te’sir edir ve uzun müddet özümü ele ala bilmirdim. Mehz ona göre de bağda qala bilmedim.

Men Pişeveri’nin şexsiyyeti, iş bacarığı, me’lumatı, adamları tanıması, işe elaqesi ve sair bu kimi keyfiyyetleri haqqında danışmaq fikrinde deyilem, onun ne qeder böyük adam olmasını onu tanıyanlar, onunla işleyenler, menden qat-qat yaxşı bilirler. Xususile onun sağlığında ve ölümünden sonra baş veren hadiseler onun ne qeder hazırlıqlı adam olmasını, rehbere xass olan çoxlu keyfiyyetlere malik olmasını hadiseler bir daha tesdiq etdi. Men onun haqqında daha doğrusu onun insani, rehberlik, inqilabçılıq, eqidesine vurqunluq ve başqa bu kimi ancaq ve ancaq müsbet keyfiyyetleri haqqında fikir söylemek qudretine malik olmadığım üçün bu haqda nese demeye özümde cesaret hiss etmirem. Ancaq Engels özünün heyat ve eqide dostu Marks’ın qebri üste dediyi bir sözü burada bir de yada salmaq isteyirem ... "onun çox eleyhidarları ola bilerdi, lakin çetin ki onun birce nefer de şexsi düşmeni olsun".

Heqiqeten Pişeveri ancaq azadlıq uğrunda mubarize üçün yaranmış bir şexsiyyetiydi. Men deye bilerem ki heyatımda şexsen tanıdığım adamlar içerisinde heç kes mende Pişeveri qeder xoş teessürat bağışlamamışdı.

(2)- Qulam Yehya ittiham olunur.

Qulam ADF’nin merkezi komitesine seçildikden sonra ona qarşı ittihamlar ireli sürülür ve ona qarşı erizeler yazılır. Qulam Yehya’nın isteyi ile erizelere şikayetçilerin iştirakı ile baxılır. Qulam Yehya bu haqda yazır:

ADF MK’nin plenum üzvleri ile birlikde erize verenler de Azerb. SSR Ali Soveti’nin binasına de’vet olundular. Mustafayev’den başqa Rehimov ve H. Sultanov da iştirak edirdiler. Mustafayev qısaca girişle bize muraciet ederek, bizim qarşımızda duran vezifelerden ve işimizde ciddi olmağın ehemiyyetinden danışdı. Sonra dedi ki bize bir neçe erize verilibdir, isteyirik ki plenum üzvleri ile birlikde erizelere baxaq.

....Sonra Mirağa Azeri’nin erizesini oxudular. O da erizesinde yazırdı ki guya Pişeveri’ni men öldürmüşem ki onun yerine keçem. Men ondan soruşdum ki maşın avariya ederken (qezaya uğrayarken. S.N) men de maşındaydım ya yox? O cavabında dedi ki beli siz de maşındayıdız . Men dedim ki maşın qezaya uğrayarken me’lumuydu kim ölecek ve kim diri qalacaq? Onda gel senin barmağıvın birini balaca kesek görek sen onun tabın getire bilirsen. Eyer bele bir işe razı olsan onda onu men öldürmüşem. Sonra Mustafayev dedi ki sen Qulam Yahya’nı yox bizi tehqir edirsen. Sen bir qeder düşün gör ne danışırsan. Plenum üzvleri .....ve Mirağa’ya nifret etdiler. Bu hadiseden sonra bohtançıların bohtan dolu erizelerinin sayı azaldı.

(3)- Hizb-i Tude’nin iclaslarında ADF, Qulam Yehya ve Pişeveri ittiham olunur. (İxtisarla)

"Xatire kitabı"nda Pişeveri’nin ölümü haqda bir de Tudeyilerle mubahisede be’zi meqamlar var. Bu meselenin orada neden meydana geldiyine aydınlıq getirmek üçün Qulam Yehya’nın Hizb-i Tude ile ADF’nin "Birleşdirici Konfransı"ndan Vahid Hizb’in İcraiyye Heyeti’nin iclasından, Moskva ve universitet hovzesindeki iclaslardan getirdiyi faktlara nezer salmaq lazımdır. Qulam Yehya yazır:

Be’zileri vehdeti ADF’den el çekmek, onun keçmiş fealiyyetini dayandırmaq ve sair bu kimi "tedbirlerden" de dem vurmağa başladılar. Biz bu haqda yeri geldikce behs edeceyik. Lakin tekce siravi üzvler deyil, hetta mes’ul ve be’zen sabiqeli yoldaşlar ne ise çox yalnış movqe tuturdular. Misal kimi tekce bir faktı göstermek isterdim.

Vahid Hizb’in İcraiyye Heyeti’nin üzvü Kiyanuri İcraiyye Heyeti’nin bir iclasında teklif edirdi ki bir hizbde iki elmi nezeri mecelle ola bilmez ve buna ehtiyac da yoxdur. Ona göre de "Azerbaycan" mecellesi leğv edilsin. "Dünya" mecellesinin be’zi meqaleleri tercüme edilib "Azerbaycan" ruznamesinde derc edilsin. O sözüne davam ederk deyirdi ki "Mesail-i Hizbi" "Dünya" mecellesi ve "Merdom" ruznamesinden be’zi meqaleleri Azerbaycan diline tercüme ve neşr edilse daha yaxşı olar. Onun teklifi İskenderi, Teberi ve Qasımi terefinden beyenildi ve ona terefdar olmalarını bildirdiler. Menim "Azerbaycan" mecellesinin neşrinin vacib olması haqqındakı teklifimi onlar federativ tedbir adlandırdılar.

Mubahiseni yekunlaşdırmaq isteyen Radmeneş onların bütün tekliflerine terefdar olmasını bildirmekle yanaşı dedi ki yoldaş Danişyan vehdete fedrativ bir cereyan kimi baxır. Vehdetle e’tilafi qarışdırır. İndi ayrı bir mecelleni neşr etmeye ehtiyac yoxdur............

Qulam Yahya davam ederek yazır: Men iclasdakı çıxışlardan numuneler desem de bu haqda bir qeder etrafli qeyd etmek isteyirem.

Meselen Resedi çıxışında dedi ki Partiya mektebinde partiya hovzesi yaratmaq qelet iydi. Bu teşkilatı (ADF’ni .S.N) Baqirov yaratdı. Firqe’nin meqsedi Azerbaycan’ı İran’dan ayırmaq iydi. Firqe’de şexsiyyete perestiş olmuş ve indi de davam edir. Firqe’nin rehberliyi Azerbaycan xalqını aldadıb. Pişeveri deyirdi: Ölmek var dönmek yoxdur!

Orada çıxış edenlerden Rustemi dedi ki Azerbaycan nehzeti suduridir. Ele ona göre de ADF’nin teşkili şexsiyyete perstişin neticesinde vucuda gelmişdir. İndi Firqe’nin rehberleri Firqe’nin adının saxlanılmasında yene de israr edirler ki vaxtı gelende yeniden ayrıla bilsinler. Rustemi çıxışında aşağıdakı teklifleri etdi:
1. Vahid Hizb’in bir orqanı olsun, onu da Azerbaycan diline tercüme etsinler.
2. Firqe’nin adı tezlikle götürülsün.
3. Milli Meseleye geldikde İran’da bu mesele Sovetler İttifaqı’ndakından daha yaxşıdır. Ona göre ki İran’da milli zülm ve milli ziddiyetler nezere çarpmır. Sonra o dedi: Azerbaycan’da Azerbaycan’ı birleşdirmek cereyanı indi de davam edir. Buna misal olaraq Azeroğlu’nun meqalesini göstermek olar. O sözünün lap sonunda dedi ki Azerbaycan’da hazırlanan kadr milletçi kadr kimi hazırlanır. Azerbaycan Kominist Partiyası indi de Azerbaycan’ı İran’dan ayırmaq siyaseti yeridir. Ele ona göre de ADF’nin adının saxlamaqa her cüre şerait yaradırlar.

Babek çıxış ederk dedi: Firqe’nin yaradılması evvelden düzgün olmamışdı. Mehz ona göre de Hizb-i Tude lap birinci günden e’tirazını bildirdi. Yalnız Firqe teşkil tapandan sonra Hizb-i Tude’nin MK’si ondan terefdarlıq etmeye başladı. O sözüne davam ederek dedi ki burada deyirler ki ADF’nin Azerbaycan’da kökü yoxdur. Bu düz deyildir. Firqe geri oturandan bir az sonra meni Azerbaycan’a işlemeye gönderdiler. Azerbaycan’da az bir müddet içerisinde ADF’nin adı altında üç min neferden çox adam toplaşdı. Bu onu gösterir ki Azerbaycan’da xalq içerisinde Firqe’nin kökü ve hörmeti vardır. Firqe’nin heyata keçirdiyi tedbirler xalqın gözü qarşısındadır. İndi bütün bunlara baxmayaraq Firqe’nin adının qalması düzgün deyildir.

Universitet hovzesindeki çıxışlardan.

Riza İnayet: ... ADF’nin yaranmasına geldikde ise İran inqilabına zerer vurmaqdan başqa bir şey deyildir. Odur ki Firqe’nin teşkili kökünden qeletiydi. Onun yaranması şexsiyyete perestişin bilavasite neticesiydi. Azerbaycan Milli Hökümeti’nin apardığı islahatlara geldikde onlar İran üçün zererli hereketiydi. Bu tedbirlerin meqsedi Azerbaycan’ı İran’dan ayırmaq meqsedi güdürdü. Encümen-i Eyaleti, Meclis-i Milli teşkil olundu. Başvezir müeyyen edildi. Hetta vezir-e ceng te’yin edildi. Firqe geri oturandan sonra Sovet İttifaqı’nda Baqırov’a Vahid Azerbaycan’ın atası kimi muraciet edilirdi. Bu haqda Azerbaycan ruznamesinde olan tebriki oxudu. O sonra sözüne idame vererek dedi: Azerbaycan ruznamesinde Fars işqalçı ve şovinistleri eleyhine meqalelerle yanaşı be’zen de "yaşasın İran zehmetkeşleri!" yazırdılar ki bunlar da birbiri ile düz gelmir. Görürsünüz Azerbaycan’da Farslar eleyhine nece mubarize aparırlar ?

Men Riza İnayet’in danışığını kesib soruşdum: Siz Fars şovinisti ve işqalçıları ile Fars zehmetkeşlerini bir sıraya qoyursunuz ve ya onları bir birinden ayırırsınız? O menim sualıma cavab vere bilmedi ve çıxışının tonunu bir qeder zeifletdi.Yoxsa çox alovlu danışırdı. Riza İnayet sözüne davam ederk dedi: Qulam Yehya’ya geldikde İran’da milli burjuaziya onun adından qorxur ve Hizb-i Tude’nin rehberliyinde onun adı olduğu üçün Hizb-i Tude’ye yaxınlaşmırlar. Eyer heqiqeten Hizb-i Tude milli burjuaziya ile yaxınlaşmaq isteyirse Qulam Yehya’ya demek lazımdır ki özü iste’fa verib Hizb’den uzaqlaşsın ve eyer özü uzaqlaşmaq istemese biz teklif edirik ki onun işden uzaqlaşdırılması üçün Hizb tedbir görsün.

Sonra Exger söz alıb dedi ki men yoldaş Danişiyan’dan bir neçe sual etmek isteyirem. O üzünü mene teref çevirib aşağıdakı sualları verdi:
1. Bele danışıq gedir ki İcraiyye Hey’eti mueyyen işe göndermek üçün bir neçe nefer adam isteyib siz vermemisiniz? bu düzdürmü?
2. Deyirler Firqe bir qaladır, siz de onun qapısında "eli tüfengli" durub, oraya heç kesi buraxmırsınız. Bunun da heqiqeti var ya yox?

Cavad Mizani çıxışında dedi ki ...ADF’ye geldikde o karger (fehle, S.N ) tebeqesinin Hizbi deyildir. Ona göre de onunla vahid hizb teşkil vermek karger tebeqesi Hizbinin ziyanınadır.

Furuqiyan çıxışında dedi: ADF’nin yaranmasını xalq yaxşı qarşıladı ve sonra başa düşdüler ki ADF’nin meqsedi Azerbaycan’i İran’dan ayırmaqdır. Hizb’in rehberliyinin esas sehvi burasındadır ki onlar Firqe’nin yaranmasının zererli olması haqda heç bir şey yazmamışlar. Gerek indiye qeder bu barede yazaydılar. Yazmamaları sehvdir.

Beyat çıxışında dedi: Rüstemi deyir ki milli mesele İran’da SSRİ’den yaxşı hell edilmişdir. Efserler Teşkilatı’na geldikde ise onlar ADF eleyhine vucuda getirilmiş bir teşkilatdır. Onlar özlerini nece bir Paniranist kimi aparır.

Cudi çıxışını Firqe’nin teşkilinin düzgün olmaması ile başlayıb dedi ki indi de onun adının qalması qeletdir. Bizim mubarizemiz bununla bitmeycekdir ve biz mubarizemizi davam etdirib Hizb’in rehberliyini mecbur edeceyik ki bizim dediklerimizi qebul edib, heyata keçirsin. Firqe’de şexsiyyete perstişlik vardır. SOV. İKP. 22 ci qurultayı bizim dilimizi açmışdı. İndi biz demeliyik ki 1954 cu ilde anti partiya cereyanında 108 neferi Qulam Yehya’nın imzası esasında hebs etdiler ve çoxlu adam öldürdüler. Bunların haqqında lazimi ölçü götürülmesini teleb etmeliyik. Bunu da açıq deyirem ki onların öldürülmesinde Qulam Yehya’nın şexsen eli vardır. Odur ki o indi tutulmalıdır. Men onun "alovlu" çıxışının ortasında soruşdum ki dediyiniz tutulan ve öldürülen adamların heç olmasa ikisinin adını deyin, görek onlar kimlerdir? Cudi bir anlıqa dayandı, sanki gözlenilmez sual onun evvelden axıra qeder bohtan demesinin bir anda üstünü açdı .O özünü itirmiş halda cavab verdi ki onların adları yadımda deyildir.

Pur Hormuzgan çıxış ederek dedi: Beyat’ın dediyinden bele çıxır ki Efserler Teşkilatı ADF elyhine yaradılmış bir teşkilatdır. Men deyirem ki bu teşkilatın kim terefinden yaradılmasına baxmayarq, o çox düzgün ve qanuni teşkilatdır. Vahid Hizb’in yaradılması teşebbüsü Firqe terefinden deyil, Hizb’in terefinden ireli sürülmüşdür. İndi de vehdeti Azerbaycan milletçileri xetere salırlar. Firqe üzvleri milli meseleni ireli sürüller. Halbuki bir ölkede olan muxtelif milletler özleri üçün ayrı firqe teşkil etmirler. Ona göre de Firqe’nin teşkili evvelinden fehle tebeqesinin ziyanına olmuşdur. Buna baxmayaraq hele Firqe isteyir ki Azerbaycan’ın tarixi yazılsın. Bu da Azerbaycan’ı İran’dan ayırmaq demekdir.

Hemzelu çıxış ederk teklif edir ki Firqe’nin adı ve özü leğv edilsin.

Hizb’in MK’nin üzvü Nuşin çıxışında dedi: Hizb’in İcraiyye Heyeti’nin teqsirlerinden biri hovzelerin teklifine laqeyd yanaşmasıdır. Hovzeler teklif edirler ki Firqe’nin adı saxlanılmasın ve Merkezi Komite’nin adı qalmasın. Mence hovzelerin teklifi düzdür, Firqe’nin adının ve Merkezi Komitesi’nin saxlanılması lazım deyildir. Lakin İcraiyye Heyeti bele tekliflere qulaq asmır. Firqe ile vehdet başa çatıb tamam olmayıb. Buna misal Azeroğlu’nun yazdığı meqaleni göstermek olar. Eyer vehdet möhkem olsaydı, bele nadürüst meqaleler yazılmazdı. Firqe yene de Azerbaycan’ı ayırmaq siyaseti yeridir. Hetta eşitdiyime göre Danişyan deyibdir ki biz 100 neferi tebid etmişik, eyer yene de lazım olsa 100 neferi de tebid ederik.

Sonra Qaim Penah çıxış ederek dedi ki ... Firqe ile Hizb’in arasında ne teşkilati ne de ideolojik vehdet yoxdur. O teklif etdi ki Firqe’nin iştirakı olmadan Hizb’in konferansı çağırılsın.

Azeri çıxışında dedi: Firqe meselesine geldikde men onun teşkilinin yanlışlığı haqda danışmayacayam, çünki menden evvel çıxış edenler kifayet qeder danışdılar. Men feqet Azerbaycan haqqında bir neçe kelme demek isteyirem. Azerbaycanlılar özlerini millet adlandırırlar amma onlar hele millet deyiller. Ona göre de Hizb’in sehvi burasındadır ki onların bu yalnış iddialarının qarşısını almaq evezine metbuatda onlardan terfdarlıq edir.

Qulam Yehya bu ittihamlar haqda deyir: Her halda onların esas istiqametleri hucum hedefleri ADF, Azerbaycan Xalqı ve şexsen mene qarşı olmalarına baxmayaraq menim onlara bir nov yazığım geldi. Çünki tekce onlar deyil, umumiyetle yalan danışanlar, xususile bohtan atanlar hemişe qorxaq olurlar.

Qulam Yehya bu ve bu kimi ittihamları cavablandırmaq üçün geniş ve çox deyerli çıxış etmişdir. Qulam Yahya’nın çıxışında o sıradan demişdir:
..... İndi de bir neçe söz Sovet siyasetine toxunan çıxışlar haqqında demek isteyirem. Burada be’zileri dedi ki guya ADF’ni Baqirov bu meqsedle yaradıb ki Azerbaycan’ı İran’dan ayırsın. Sözünüze idame verib onu da elave edirsiniz ki indi de hemen siyaseti Azerbaycan Komunist Partiyası davam etdirir. Be’zileriniz deyirsiniz ki Azerbaycan inqilaba hazır deyildi, guya Azerbaycan’a inqilab sudur edildi. Dediklerinizi esaslandırmağa çalışarken onu da misal getirib deyirsiniz ki Pişeveri’ni Ruslar ona göre öldürdüler ki o, Azerbaycan’ın İran’dan ayrılıb Sovet Azerbaycanı ile birleşdirilmesinin elehineydi. İndi dediklerinizi nezerden keçirek. Eyer ADF’ni Baqirov yaratmışdırsa bes ne üçün o işden getdikden sonra da qalır ve fealiyet edir?

Deyirsiniz ki indi de Azer. KP MK hemin siyaseti davam etdirir. İndi sizin hamınıza bele bir sualla muraciet etmek isteyirem. Deyin görek Azer. KP Sov. İKP dan ayrı siyaset yeridir? Elbette hamınız xorla deyeceksiniz yox! Bes onda ne üçün bele kobud ve mes’uliyyetsiz bohtana mürtekib olub, bu teşkilatları biri birine qarşı qoyursunuz? Burada dediklerinize özünüz inanırsınızmı? Elbette, yox! Bes özünüzün inanmadığınız ve heç bir esası hetta heç bir oxşarlığı bele olmayan ciliz bohtan ve yalanı ne üçün deyirsiniz, Azerbaycan xalqı kimi bir xalqı temsil eden bir teşkilata ne üçün leke vurmaq isteyirsiniz? Sonra deyirsiniz ki Pişeveri’ni ona göre öldürübler ki o Azerbaycan’ın İran’dan ayrılmasına razılıq vermedi. Eyer siz öz dediklerinize "inanırsınızsa" onda bilirsiniz ki ilk defe yaranan ADF başçısı Pişeveri’ydi ve ölende de Firqe’nin sedriydi.