M.C. PİŞEVERİ VE AZERBAYCAN DEMOKRATİK FİRQESİ'NİN YARANMASI

M.C. PİŞEVERİ VE AZERBAYCAN DEMOKRATİK FİRQESİ'NİN YARANMASI

VÜQAR EHMED

Azerbaycan Demokrat Firqesi'nin yaranması mühüm, mütereqqi ve inqilabi hadise idi. M. C. Pişeveri yazırdı ki, “bu partiyanın şüarları çox aydın, konkret ve başa düşülecek idi. Xalq milli muxtariyyet, dil azadlığı, kendli-mülkedar ve fehle-sahibkar münasibetinin düzgün yola qoyulmasını, xalq hakimiyyetini te'min etmek şüarını çox yaxşı başa düşürdü. Ona göre de ADF-nin yaranması xalq terefinden böyük reğbet ve ümidle qarşılandı” .

ADF-nin ilk beyannamesi neşr olunduğu günden (3.IX.1945) xalq kütleleri Tebriz'e Firqe'nin ve “Azerbaycan” qezetinin ünvanına gönderdikleri teleqram ve mektublar vasitesile Demokrat Partiyası'na qoşulduqlarını bildirir ve bu partiyaya qebul olunmalarını xahiş edirdiler. Tebriz'den partiyanın merkezinden gösteriş gözlemeden müessisler terefinden Erdebil, Maku, Marağa, Merend, Urmu ve Xoy vilayetlerinde, Ecebşir'de, Şişevan'da, Neqedey'de, Culfa, Sarab ve diger şeherlerde partiyanın teşkilatlarını onun proqramının ve nizamnamesinin teleblerine üyğun olaraq qurmağa başladılar, ilk partiya teşkilatları yaradıldı. 1945-ci il noyabrın evvellerine qeder ADP-nin bütün vilayet ve şeher teşkilatlarında partiya konfransları keçirildi.

Milli-azadlıq ve demokratik herekatın baş xettinin qorunması eleyhine çıxan İran hökumeti ADP-nin yaranmasını düşmençilikle qarşıladı, xalqın Azerbaycan'a muxtariyyet verilmesi, iqtisadi ve medeni inkişaf kimi qanuni teleblerinin heç birini qebul etmedi. Azerbaycan milli-azadlıq herekatını silah gücüne yatırmaq xettine keçdi.

Bele bir şeraitde, ADP yaranandan az sonra, onun qarşısında Azerbaycan'da milli-azdlıq herekatına emeli suretde rehberlik etmek kimi mühüm vezife durmuşdu. Bu vezifenin heyata keçirilmesinde partiyanın, herekatın baş xettinin qorunmasının çox böyük ehemiyyeti olmuşdur.

ADP-nin beyannamesinde, proqramında ve Azerbaycan Xalq Konqresi'nin qerarlarında İran daxilinde Azerbaycan'a muxtariyyet verilmesi, Azerbaycan dilinin resmi dil e'lan edilmesi ve İran'ın siyasi qurluşunun demokratikleşdirilmesi uğrunda mübarize partiyanın ve herekatın baş xetti kimi müeyyenleşdirilmişdi.

Azerbaycan Demokrat Partiyası yarandığı günden baş xettin qorunması uğrunda mübarize aparmışdır. ADP-nin ilk beyannamesi yazılarken yaradıcıların bir qurupu medeni muxtariyyet şüarı ireli sürmüşdüler ve bu, birinci maddede bele de eks olunmuşdu. M.C. Pişeveri bu faktı bele aydınlaşdırırdı: “Biz bilirdik ki, elimizde dövlet teşkilatı, siyasi qüdret ve ixtiyar olmazsa, Fars müteessibleri bize medeni muxtariyyet vermeyecekler. Medeni muxtariyyet ibaresi mehdud olduğu … üçün daxili azadlıq ve öz müqeddaratını özü te'yin etsin sözü ile muxtariyyet sözünü evez etdik”2.

ADP-nin fealiyyetinin başlıca ideyasını gözel başa düşen şovinist ve şahperest İran Hökumeti bütün vasitelelre ADP-nin ve milli-azadlıq herekatının baş xettinde eyintiler yaratmağa çalışırdı. Urmu vilayetinde Tebriz'e- Azerbaycanın merkezine tabe' olmayaraq Tehranla elaqe saxlayan, muxtariyyet, milli-medeni tereqqi, Azerbaycan dilinde maarif ve idare kimi xalq üçün heyati ehemiyyeti olan meselelerden imtina eden Demokrat Partiyası yaratmağa cehd olundu. Be'zileri ADP-ye daxil olmaq üçün qeyd ve şert qoyur, Azerbaycan'ın İrandan ayrıldığı ve ilhaq meselesi kimi yalan xeberler yayır, prezident seçgisi keçirildiyini uydurur, bütün torpaqların bölünmesini ve sermayedarların mehv edilmesini ve i.a. ireli sürürdüler. Diger terefden ise mülkedarlardan be'zisi jandarm qüvveleri vasitesile kendliler üzerinde zülmü son hedde çatdırır, be'zi fabrik-zavod sahibleri fehle-sahibkar münasibetini son derece gerginleşdirirdi. Bütün bunlar ADP-nin baş xettinin eleyhine idi, milli-azadlıq herekatını zeifledirdi. Ona göre de partiya qet'i suretde onların eleyhine çıxdı. ADP-nin orqanı olan “Azerbaycan” qezeti partiya yaranandan 15 gün sonra yazırdı: “Şüarımızın eleyhine sol şüarlar ile özlerini pehlivan göstermek isteyen lovğalara Demokrat Partiyası'nda meydan verilmeyecekdir”3.

Meselelere pirinsipial mövqe'den yanaşıb, ciddi telebler ireli süren M. C. Pişeveri partiyanın metbu orqanında qetiyyetle bildirirdi: “Beyannamede gösterilen şüarları islah etmek mümkündür. Lakin onların esas pirinsipini deyişmek olmaz”4.
Partiyanın baş xettini inqilabi mövqeden ve ardıcıl müdafie eden Cavadzade partiya qurultayındakı çıxışında demişdi: “Biz İran'ın istiqlaliyyetini ve Azerbaycan'ın daxili muxtariyyetini isteyirik. Kimin bu meramlara elaqesi var, qalsın. Kim bu şüarlar ile müxalifdir, indiden getsin”.5 Pişeveri'nin seyi neticesinde qurultayın, partiyanın baş xetti qetiyyetle müdafie olundu. Qurultayın müzakiresine verilen partiya proqramı layihesinin birinci maddesinde (ümumi siyasi meseleler bölmesinde) Azerbaycan'a ixtiyarat elde etmek esas vezifelerden hesab olunurdu. Bu, partiyanın ilk beyannamesinde e'lan olunmuş baş xettden geri çekilmek demek idi. “İxtiyarat” sözü hakimiyyet uğrunda mübarizeni ve öz müqeddaratını te'yin etmek hüququnu özünde eks etdirmirdi. Milli-azadlıq herekatı qüvveleri onun etrafında birleşmezdiler. Buna göre de qurultay nümayendeleri ilk çıxışlarından Azerbaycan'ın daxili muxtariyyeti telebini ireli sürdüler. Pişeveri de öz çıxışında gösterirdi: “Hökumet xalqın elinde olmalıdır. Bu da mehelli ve milli muxtariyyet vasitesile ola biler”6 . Müzakireler neticesinde qurultay yekdillikle partiyanın proqramında “ixtiyarat” sözünün “muxtariyyat”ile evez edilmesini qerara aldı7.

Azerbaycan'dan gedib ve Azerbaycan'ın azadlığı eleyhine mübarize aparan mülkedarların torpaqlarının kendliler arasında bölünmesi meselesi qurultayda müzakire edildiyi zaman iki-üç neferin çıxışında partiyanın baş xettini eymek meyli özünü gösterdi. Nümayendelerden biri bütün torpaqların bölünmesini teklif edirdi. M. C. Pişeveri müzakire olunan bu mesele baredeki çıxışında demişdir: “İndiki veziyyetde torpaq bölgüsü meselesini meydana atmaq sehih deyildir. Bu fikir çox mentiqi ve adilanedir, amma bugünkü şerait ona icaze vermir”8 .

Nümayendelerden bir neçesi Azerbaycan'dan gedib azadlıq eleyhine mübarize aparan mülkedarların torpaqlarının kendliler arasında bölünmesi eleyhine çıxaraq, bu torpaqlardan gelen gelirin partiyanın ehtiyaclarına serf olunmasını ve ya bu gelir ile kend teserrüfatı bankı yaradılmasını teklif etdiler9. Qurultay bu teklifleri de redd etdi ve o dövr üçün daha düzgün olan yol seçdi: azadlıq düşmeni olan mülkedarların torpaqlarının müsadire olunub kendlilerin ixtiyaına verilmesi ve qalan mülkedarlarla kendliler arasında münasibetin xüsusi qanunla müeyyen edilmesi qerara alındı ve partiyanın proqramına daxil edildi. Bir müddet sonra, 1947-ci ilin iyun ayında M. C. Pişeveri torpaq bölgüsü barede ADP-nin tutduğu mövqe haqqında izahat vererken bele yazmışdı: “Azerbaycan'da torpağın en mühüm hissesi iri mülkedarların ixtiyarındadır. Yüz minlere qeder xırda mülkedar ve aztorpaqlı kendlini kenar etmek olmaz. Biz Azerbaycan'da olan şerayit daxilinde xüsusi mülkiyyeti leğv ede bilmezdik. Biz eleye bilmezdik milli bir partiya olduğumuz halda, birinci qedemde sinfi mübarizeni alovlandıraq”10.

Partiyanın teşkilat işlerinde de baş xettden eyinti özünü göstermişdi. ADP-nin Erdebil, Merend ve Urmu vilayet komitelerinde iri mülkedar ve tacirler rehberliyi öz menafelerine uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Partiyanın Tebriz teşkilatlarının da şeher komitesinin nezaretinden çıxmaq tehlükesi yaranmışdı. M. C. Pişeveri'nin bilavaiste teşebbüsü ile ADP-nin Merkezi Komitesi ve 1945-ci ilin noyabrında keçirlen vilayet konfransları bu veziyyetin qarşısını aldı. Tebirz komitesine ve gösterilen vilayet partiya komitelerine partiyanın proqramın ve milli-azadlıq herekatının inqılabı pirinsiplerini ardıcıl olaraq gözleyen ve heyata keçiren şexsler seçildiler. ADP-ni yaradanların ilk konfransında (13.IX.1945) partiyanın müessisler Komitesi yarandığı ve ondan sonra ADP-nin qurultayı terefinden partiyanın Merkezi Komitesi ve Merkezi Teftiş Komissiyası seçildiyi (4.X.1945) tarixden Azerbaycan'da milli-azadlıq herekatına partiya terefinden kollektiv rehberlik edilmişdir. Partiya'nın Merkezi Komitesi'nin geniş pilenumlarında vaxtaşırı olaraq günün mühüm problemleri müzakire olunmuş, müvafiq qerarlar çıxarılmış ve heyata keçirilmeye başlanmışdır. Bu kollektiv rehberlikde M. C. Pişeveri inqilabi tecrübesine, nezeri hazırlığına, teşkilatçılıq bacarığına ve ölkenin siyasi, iqtisadi ve milli heyatına çox derinden beled olduğuna göre xüsusi yer tuturdu. Xalxali (M. C. Pişverinin leqebidir) partiyanın Merkezi Komitesi'nin gösterişlerini heyata keçirerek Azerbaycan'da inqilabi herekatın, milli-azadlıq mübarizesinin ayrı-ayrı merhelelerine çox vaxtında ve düzgün istiqamet vermişdir.

ADP-nin Merkezi Komitesi'nin birinci geniş pilenumu 1945-ci il oktyabrın 4-de Tebriz'de teşkil olunmuşdur. Pilenumda partiya'nın rehber ve mesul işçilerinden 80 nefere yaxın iştirak etmişdir. Pilenum cari işleri idare etmek üçün 9 neferden ibaret heyet seçdi. Pilenumun bu seçgisi haqqında hemin gün öz işini qurtarmaqda olan partiya qurultayına me'lumat verildi. Qurultay terefinden M. C. Pişeveri ADP MK-nın sedri, M. C. Şebüsteri ve S. Padeqan sedr müavinleri seçildiler11 .

posted by <21 Azer> | 3:25 AM